مطالعات شرق/

امید رحیمی*
 
مقدمه
امنیت منطقه آسیای مرکزی بر روی گسل‌ها و شکاف‌های نسبتاً عمیقی قرار گرفته است. این گسل‌ها به طور عمده ریشه در فرایندهای ملت‌سازی قومی در دوره اتحاد جماهیر شوروی و حتی پیش از آن داشته و در سایه شرایط اقتصادی- اجتماعی پس از فروپاشی شوروی بروز و ظهورهای متفاوتی یافته است. این گسل‌ها در وضعیتی قرار گرفته‌اند که به طور مستقل یک چالش امنیتی محسوب نمی‌شوند، اما در صورت وجود محرک‌های بیرونی و به‌ویژه از طریق گره خوردن با منافع بازیگران خارج از منطقه، از قابلیت‌های زیادی برای چالش‌آفرینی در امنیت منطقه‌ای برخوردارند. ورود تسلیحات جدید و درگیری‌های نامتقارن میان بازیگران یکی از این محرک‌ها است که می‌تواند شکاف‌های قومی، هویتی، تاریخی و حتی سرزمینی میان جمهوری‌های منطقه، به‌ویژه قرقیزستان و تاجیکستان را به بحران‌های امنیتی تبدیل کند. در این یادداشت با بررسی فرایند فروش پهپاد توسط ترکیه به قرقیزستان، بروندادهای منطقه‌ای این رویداد را با محوریت دینامیسم‌های تعارض‌محور میان قرقیزستان و تاجیکستان مورد بررسی قرار می‌دهیم.

خرید پهپاد بیرقدار توسط قرقیزستان
حدود ماه اکتبر کمچیبیک تاشیف، رئیس کمیته دولتی امنیت ملی قرقیزستان در خصوص خرید احتمالی پهپاد توسط سرویس مرزبانی این کشور خبر داده بود. به گفته تاشیف این پهپادها از روسیه و ترکیه خریداری خواهند شد. به گفته وی 300 میلیون سوم قرقیزستان (حدود 3.5 میلیون دلار) بودجه برای خرید تجهیزات برای 40 یگان زرهی مرزبانی این کشور تخصیص داده شده بود. رئیس کمیته دولتی امنیت ملی همچنین گفته بود «ما این تجهیزات را از امارات متحده عربی خریداری کرده‌ایم. اگر تا پیش از این تجهیزات نظامی تنها در قالب کمک‌های خارجی دریافت می‌شد، ما اکنون برای آن بودجه اختصاص می‌دهیم. علاوه بر این ما برای خرید پهپاد از ترکیه و روسیه برنامه داریم. نظامیان ما همچنین در ترکیه در حال آموزش هستند». یک روز پیش از این سخنان تاشیف نیز سادیر جباروف، رئیس‌جمهور قرقیزستان در مراسم دریافت برخی کمک‌های نظامی خارجی تصریح کرده بود که دولت برنامه‌ای جدی برای ارتقاء خدمات امنیتی و نظامی دارد. جباروف همچنین تصریح کرده بود که «ما پهپاد نمی‌خریم تا با کسی بجنگیم، بلکه برای تضمین امنیت کشور این خرید را انجام می‌دهیم». در رسانه‌ها نوع پهپادهای مورد نظر، بیرقدار تی‌بی2 از ترکیه و نیز اورلان 10اس از روسیه عنوان شده بود.
در ادامه این روند اواخر ماه دسامبر رسانه‌های قرقیز و ترک از مراسم رسمی بازدید رئیس‌جمهور قرقیزستان از پهپادهای بیرقدار ترکیه‌ که به قرقیزستان تحویل داده‌ شده‌اند، خبر دادند. پیش از این اواخر ماه اکتبر روزنامه حریت ترکیه در خبری سفارش قرقیزستان برای پهپادهای بیرقدار تی‌بی‌2 را منتشر کرده بود. در بیانیه منتشر شده از سوی دفتر رئیس‌جمهور قرقیزستان آمده است که «سادیر جباروف، رئیس‌جمهور قرقیزستان روز 18 دسامبر از پهپادهای بیرقدار تحویل داده شده به خدمات مرزبانی کمیته دولتی امنیت ملی بازدید کرد». در این بیانیه و همچنین تصاویر منتشر شده تعداد پهپادهای تحویل داده شده به قرقیزستان مشخص نیست. بااین‌حال برخی رسانه‌ها به نقل از منابع امنیتی خرید 3 پهپاد را تائید کرده‌اند.
همچنین نوع و تجهیزات ارائه شده به این کشور، به‌ویژه در حوزه تسلیحات (باتوجه به قابلیت‌های تهاجمی مدل تی‌بی‌2) کماکان مبهم است. در برخی منابع نظامی با تحلیل تصاویر منتشر شده، برآورد شده است که پهپادهای بیرقدار قرقیزستان به جای سامانه‌های نظارتی آلمانی و یا کانادایی (پهپادهای تحویل داده شده به ترکمنستان با نسخه‌های آلمانی تجهیز شده بودند)، با نسخه‌های ساخت آسلسان ترکیه مجهز شده است. همچنین در پهپادهای قرقیزستان دوربین دوم نصب شده بر روی دم پهپاد برای اجرای عملیات شبانه و نیز یک سامانه ضد اخلالگر (ضد جمینگ) بر روی بدنه پهپاد مشاهده شده است. در برخی منابع رسانه‌ای یک پایگاه هوایی کوچک و تازه ساخت در استان جلال آباد در غرب قرقیزستان به عنوان محل استقرار این پهپادها عنوان شده است. این تأسیسات ظاهراً در نوامبر 2021 و پیش از تحویل گرفتن پهپادها ساخته شده‌اند.
تحویل این پهپادها به قرقیزستان در حالی صورت می‌گیرد که پیش از این نیز در اوت 2021 این کشور تصاویری از دریافت پهپادهای شناسایی wj-100 از چین منتشر کرده بود. این پهپادها البته کارکرد شناسایی داشته و همچون بیرقدار، از قابلیت حمل و استفاده از تسلیحات برخوردار نیستند. همچنین این پهپادها مداومت پروازی حدوداً 3 ساعته داشته (در مقایسه با مداومت پروازی 27 ساعته بیرقدار) و همین امر قابلیت‌های تهاجمی آن را محدود می‌کند. در همین حال گفته می شود که پهپادهای اورلان 10  نیز پیش‌تر توسط روسیه در قرقیزستان مستقر شده‌اند. این که چه تعداد از این 6 پهپاد در اختیار نیروهای مسلح قرقیزستان است و چه تعداد در اختیار نیروهای نظامی روسیه در پایگاه کانت، کماکان مشخص نیست. پهپادهای اورلان 10 نیز صرفاً کارکرد شناسایی داشته و از قابلیت‌های تهاجمی برخوردار نیستند.

واکنش احتمالی تاجیکستان
قرقیزستان در حالی پهپادهای بیرقدار را خریداری کرده و از برنامه‌های جدی‌تر برای تقویت بنیه دفاعی و نظامی خود سخن می‌گوید که در آوریل سال جاری میلادی درگیری‌های شدیدی را در مرزهای خود با تاجیکستان تجربه کرده است. تقریباً تمام رسانه‌هایی که اخبار خرید این پهپادها توسط قرقیزستان را منتشر کردند، به این درگیری‌های مرزی با تاجیکستان نیز پرداخته‌اند. نکته جالب توجه دیگر آن که این پهپادها به خدمات مرزبانی زیر نظر کمیته دولتی امنیت ملی تحویل داده شده و نه ارتش و یا نیروی هوایی قرقیزستان. این کمیته نهاد اصلی تصمیم‌گیر در موضوع مناقشات مرزی با تاجیکستان است و خط مقدم نبردهای احتمالی مرزی با همسایه محسوب می‌شود. حضور این پهپادها در ارتش می‌توانست به معنای پشتیبانی مرزبانی در درگیری‌های مرزی تلقی شود، اما به کارگیری آن‌ها در کمیته دولتی امنیت ملی گویای پیام‌های واضح‌تری است. همچنین قابلیت‌های تهاجمی بیرقدار که دست برتر احتمالی را به قرقیزستان در نبردهای آتی می‌دهد، شرایط دشواری را برای تاجیکستان ایجاد خواهد کرد.
در چنین شرایطی تاجیکستان ناگزیر از موازنه خواهد بود. این موازنه در وهله نخست در سطح رسانه‌ها و افکار عمومی و به لحاظ فضای روانی برای این کشور حائز اهمیت است. برخی تحلیل‌ها معتقدند درگیری‌های مرزی و تنش‌های قرقیزستان و تاجیکستان در چارچوب توافقات صورت گرفته بین کمیته‌های دولتی امنیت ملی دو کشور با محوریت کمچیبیک تاشیف و سیمومن یتیم‌اف است و هیچ‌گاه در سطح عملیاتی گسترده نخواهد شد. در چنین فضایی، افکار عمومی و جنگ روانی بسیار حائز اهمیت خواهند بود. بااین‌حال منطق نظامی نیز حکم می‌کند در سطح عملیاتی نیز تدابیر لازم اتخاذ شود. این امر شامل استقرار سامانه‌های پدافندی برای مقابله با ریزپرنده‌ها می‌شود. در این چارچوب گزینه‌هایی همچون سامانه‌های پدافند برد کوتاه پانتسیر روسیه پیش‌روی تاجیکستان قرار دارد که طبیعتاً در قالب کمک‌های ارائه شده از سوی روسیه نمی‌گنجد و قیمت 13 میلیون دلاری هر سامانه نیز به نظر می‌رسد برای این جمهوری کمی گران باشد. گزینه دوم که به نظر می‌رسد بیشتر مطلوب دولت و نیروهای نظامی تاجیکستان باشد، خرید مشابه پهپادهای تهاجمی در تعداد بالاتر و یا با قابلیت‌های بیشتر است. این موضوع در حوزه عملیات روانی تأثیرگذارتر از استقرار سامانه‌های پدافندی خواهد بود.

گزینه‌های پیش‌روی تاجیکستان
نخستین گزینه پیش‌روی دولت تاجیکستان برای خرید پهپاد روسیه است. بااین‌حال به نظر می‌رسد مسکو گزینه‌ای بهتر از پهپادهای اورلان 10 که احتمالاً به قرقیزستان نیز می‌فروشد، به تاجیکستان پیشنهاد ندهد. در حال حاضر روسیه فاقد پهپاد با قابلیت‌های تهاجمی و شناسایی هم‌زمان و نیز قابلیت‌های پیشرفته‌ای همچون نبرد شبانه است که در قیمتی مناسب و نسخه‌ای صادراتی ارائه شود. گزینه‌هایی همچون پچلا و زالا از قابیت‌های مناسبی برخوردار نیستند و نسخه‌های پیشرفته‌ای نظیر آخوتنیک که اخیراً تست‌های نهایی خود را گذراند، بعید است به تاجیکستان تحویل داده شود.
بااین‌حال چین به عنوان دومین گزینه از قابلیت‌های بسیار بیشتری در ارائه پهپاد به تاجیکستان برخوردار است. این کشور طی سال‌های اخیر نسخه‌های صادراتی پهپادی خود را با قیمت مناسبی به بسیاری از کشورها ارائه کرده است. در آسیای مرکزی تاکنون ترکمنستان پهپادهای با قابلیت تهاجمی را از چین خریداری کرده است. این کشور پیش از این شمار نامشخصی از پهپادهای CH3 را سفارش داده و تحویل گرفته است. این پهپاد کارکرد هم‌زمان شناسایی و تهاجمی (با قابلیت حمل 60 کیلوگرم تسلیحات) دارد و دارای برد هزار کیلومتر با مداومت پروازی 12 ساعت دارد. بااین‌حال به نظر می‌رسد پهپادی که از قابلیت بیشتری برای موازنه با بیرقدار برخوردار است، مدل‌های CH4 است. مداومت پروازی 30 الی 40 ساعته، برد 3 هزار کیلومتری (پوشش بخش مهمی از افغانستان و کل تاجیکستان)، قابلیت حمل بیش از یک تن تسلیحات قابلیت‌های منحصر به فردی است که دست برتر را در نبردهای مشابه در مقایسه با بیرقدار به این پهپاد می‌دهد. تاکنون برخی کشورها نظیر عراق، مصر، عربستان سعودی و برخی کشورهای آفریقایی این پهپاد را خریداری کرده‌اند. قیمت حدوداً 4 میلیون دلاری هر فروند CH4 (بدون تسلیحات) نیز موضوعی است که شاید بتواند گزینه مناسبی پیش‌روی تاجیکستان قرار دهد.
بااین‌حال دو گزینه جدی دیگر کماکان پیش‌روی تاجیکستان قرار دارد. نخستین و کم‌هزینه‌ترین گزینه خرید پهپادهای مشابه بیرقدار تی‌بی‌2 از ترکیه است. پیش از این ترکیه رویکرد متوازن خود نسبت به درگیری مرزی بین قرقیزستان و تاجیکستان را به اثبات رسانده بود. خلوصی آکار، وزیر دفاع ترکیه در سفر ژوئن سال جاری به آسیای مرکزی، وی بلافاصله بعد از بیشکک عازم دوشنبه شد و با مقامات تاجیک نیز در خصوص همکاری‌های نظامی گفت‌و‌گو کرد. مکانیزم روابط ترکیه با قرقیزستان در موضوعات حادی همچون جریان فتح‌الله گولن در قرقیزستان نیز می‌تواند مؤید اتخاذ چنین رویکردی از سوی آنکارا باشد. درعین‌حال باید توجه داشت که ترکیه به طور محسوسی در فروش پهپاد بر منطق بازار اتکاء کرده است. این کشور استراتژی مدونی برای فروش تسلیحات دارد که بیش از 50 درصد آن را در سال جاری پهپادهای بیرقدار تشکیل داده است. در چنین رویکردی، فروش پهپادهای مشابه به تاجیکستان نیز محتمل است. آخرین گزینه پیش‌روی تاجیکستان ایران است. ایران بر روی کاغذ و نیز در سطح عملیاتی قابلیت‌های بسیار گسترده‌تری در مقایسه با ترکیه دارد و به لحاظ سطح تکنولوژی نیز بسیار پیشرفته‌تر به نظر می‌رسد. ایران همچنین با تعلیق تحریم‌های تسلیحاتی منعی برای فروش سلاح ندارد. با این‌حال مشخص نیست مقامات ایرانی تصمیمی برای ورود به یک رقابت تسلیحاتی- نظامی با ترکیه (حداقل در سطح افکار عمومی و جنگ روانی بین بیشکک و دوشنبه) داشته باشند.

پیامدها بر موازنه منطقه‌ای
تا پیش از این تقریباً تمام تسلیحات مورد نیاز تاجیکستان و قرقیزستان توسط روسیه تأمین می‌شد. مسکو در ارائه تسلیحات به این کشورها منطق موازنه را به طور کامل رعایت می‌کرد و به نظر می‌رسد حتی در استفاده از این تسلیحات نیز اعمال نفوذ داشت. درعین‌حال حضور نیروهای نظامی روسیه در پایگاه هوایی کانت در قرقیزستان و نیز پایگاه 201 در تاجیکستان مانع از خروج تنش‌ها از سطح مشخص و محدود می‌شد. بااین‌حال تجربه جنگ قره‌باغ و ورود تسلیحات ترکیه و رژیم صهیونیستی به عرصه مبارزات میدانی موازنه‌های حوزه خارج نزدیک را تغییر داد. در حال حاضر نیز به نظر می‌رسد روندهای مشابه در اوکراین نیز در جریان است. در این چارچوب اتخاذ رویکرد مشابه از سوی ترکیه و حتی رژیم صهیونیستی در فرایند تنش‌های بین قرقیزستان و تاجیکستان می‌تواند به طور محسوسی بر موازنه منطقه‌ای تأثیرگذار باشد.
پهپادها از جمله تسلیحات نامتقارن محسوب می‌شوند که در عین هزینه عملیاتی پایین از قابلیت زیادی برای تحمیل خسارت‌های گسترده انسانی و مالی به طرف مقابل برخوردارند. در تنش‌های مرزی اخیر به طور کلی 34 نفر کشته شدند و چند روستا نیز در جریان درگیری‌های متقارن و نامتقارن دو کشور در آتش سوختند. ورود پهپادهایی نظیر بیرقدار به این درگیری‌ها می‌تواند خسارت‌های مالی و جانی بسیار بیشتری، از جمله نابودی ادوات زرهی و حتی پایگاه‌های کوچک را در بر داشته باشد. درعین‌حال باید به این نکته نیز اشاره داشت که در تنش‌های اخیر شعاع درگیری‌ها به یک فاصله چند کیلومتری در مجاورت مرزها محدود می‌شد. اما برد بلند این پهپادها و فقدان سامانه‌های پدافندی مناسب برای برخورد با این ریزپرنده‌ها، عاملی است که می‌تواند خسارت‌های درگیری احتمالی را به سمت شهرهای بزرگ در مجاورت مرزها و حتی پایتخت‌های دو کشور بکشاند. این موضوع می‌تواند سطح بسیار بالاتری از تنش را موجب شود و ثبات و امنیت منطقه را تحت تأثیر قرار دهد.
عامل دیگری که در این میان باید به آن توجه داشت، صرف بودجه‌های سنگین نظامی (در مقایسه با توان اقتصادی این دو جمهوری) است. قرقیزستان برای نخستین بار به طور رسمی مبالغ قابل توجهی را برای خرید تسلیحات نظامی تخصیص داده است. تا پیش از این عمده تسلیحات و تجهیزات نظامی در قالب کمک‌های خارجی به این کشور اعطا می‌شد. تاجیکستان نیز در این زمینه شرایط مشابهی را تجربه کرده است. بااین‌حال به نظر می‌رسد در پرتو درآمدهای ناشی از ملی‌سازی معدن کومتار، روند خرید تسلیحات در این کشور نیز آغاز شده است. در این چارچوب نیز برخلاف تسلیحات ارائه شده در قالب کمک‌های خارجی که ماهیت تدافعی و عموماً تجهیزات خرد داشتند، این کشور به سمت خریدهای تهاجمی روی آورده است. ورود تاجیکستان به این فرایند نیز به نظر می‌رسد محتمل باشد. در چنین شرایطی با وجود وضعیت نه چندان مناسب اقتصادی و اجتماعی این کشورها و نیز مواجهه با تهدیدات جدی از سوی افغانستان، چنین رقابتی در خرید تسلیحات به نظر نمی‌رسد منافعی برای ثبات و امنیت آسیای مرکزی داشته باشد.
در همین حال فاکتور آخر به نقش‌آفرینی بازیگران خارجی مرتبط است. مادامی که روسیه فاقد اراده و توان ارائه چنین قابلیت‌های تهاجمی پهپادی به کشورهای منطقه است و احتمالاً چین نیز در پرتو ملاحظات مسکو و یا رویکردهای بی‌طرفانه خود نسبت به تنش‌های منطقه‌ای نتواند چنین نیازهایی را در رقابت تسلیحاتی منطقه برطرف سازد، بازیگرانی همچون ترکیه و یا رژیم صهیونیستی وارد عمل خواهند شد. این بازیگران عموماً تابع عرف‌های امنیتی منطقه‌ای و یا بین‌المللی اعمال شده از سوی روسیه و یا چین نبوده و حتی ممکن است عملیات و اقدامات نیابتی را از سوی کشورهای غربی در قبال روسیه با استفاده از جمهوری‌های آسیای مرکزی اجرا کنند. چنین فرایندی ممکن است روندهای بی‌ثبات‌کننده‌ای همچون قفقاز جنوبی را برای آسیای مرکزی ترسیم کند که باتوجه به حساسیت‌های افغانستان، می‌تواند پیامدهای بیشتر و گسترده‌تری را در بر داشته باشد.
 انتهای مطلب/

* ​پژوهشگر موسسه مطالعات راهبردی شرق