بر هم خوردن موازنه ظریفی که تاشکند و آنکارا در مناسبات دوجانبه و چندجانبه در حال پیگیری آن هستند، با توجه به گفتمان قومی – نژادی غالب در آن و تأکیدی که آنکارا بر عناصر فرهنگی، زبانی و دینی در پیش گرفته است، یکی از حوزه های متعارض مناسبات ازبکی – ترکی (با توجه به رقابت های هویتی و تمدنی داخلی گفتمان ترکی) در حال حاضر و در سال های پیش رو است. افزون بر آن، توسعه بیش از پیش چندجانبه گرایی «ترکی» و ترویج گفتمان قومی – نژادی مذکور، از بسترهایی است که به طور مستقیم با علائق امنیتی، سیاسی و ژئوپلیتیکی روسیه و چین (و حتی با ترجیحات بازیگران منطقه ای مانند ایران) در تعارض طبیعی است.

مطالعات شرق/

*کارگروه آسیای مرکزی موسسه مطالعات راهبردی شرق
 
درآمد
ازبکستان، یکی از بزرگترین تولیدکنندگان پنبه جهان، با منابع طبیعی غنی، وارث تمدن های اسلامی ماوراءالنهر و پرجمعیت ترین کشور آسیای مرکزی است. با وجود این، تجربه انواع بحران ها در دهه 1990 که در پی خروج از ساختار متمرکز اقتصاد شوروی و گذار به نظام بازار آزاد، تداوم و تقویت اقتدارگرایی در نظام سیاسی، مسئله تغییر و انطباق در نظم و هنجارهای اجتماعی، خلاء هویت، مسئله هویت ملی و فعالیت جریان های مذهبی پدید آمد، سیر ناهمواری از توسعه سیاسی، اقتصادی و اجتماعی را برای ازبک ها رقم زد. از سوی دیگر، بروز برخی دشواری ها در مناسبات با همسایگان، سوءظن نسبت به نهادها و ساختارهای بین المللی و اتخاذ رویکردی انزواگرایانه، توسعه تجارت خارجی و مبادلات اقتصادی بین المللی این کشور را نیز با رکود نسبی مواجه ساخت. در این میان، یکی از کشورهایی که سیر پرفرازونشیبی را در مناسبات با ازبکستان تجربه کرد، ترکیه است. سیر روابط آنکارا – تاشکند از آغازی هیجانی تا بروز تردیدها در دهه نخست و از سوءظن های آشکار تا بن بست در مناسبات در دهه دوم ادامه یافته و تنها پس از درگذشت اسلام کریم اف، نخستین رئیس جمهور ازبکستان در سال 2016، در مسیر بازگشت و بهبود قرار گرفت. در دوره جدید، سیر مثبت مناسبات دو کشور در حوزه ها و موضوعات متنوعی شکل گرفته و در قالب های دوجانبه و چندجانبه در حال پیشروی است. در عین حال که مهم ترین پیشران همگرایی و همکاری میان آن ها، کماکان، مزیت های تجارت خارجی، تسهیل سرمایه گذاری و راه اندازی صنایع مشترک (همکاری صنعتی) است. تمایل به همگرایی ترکی و مشارکت در ساختارسازی منطقه ای پیرامون آن نیز، به عنوان دیگر زمینه همکاری دو کشور قابل اشاره است که هم به صورت ماهوی و هم در نگاه به پیامدهای آن، دارای ابعاد و تأثیرهای راهبردی است. بر این اساس، متن پیش رو در تلاش است تا ضمن مرور جایگاه منطقه ای ازبکستان و پیشینه روابط تاشکند و آنکارا، به بررسی ویژگی های مناسبات این دو کشور در دوره جدید و ارزیابی فرصت ها و چالش های ملی و منطقه ای آن بپردازد.

جایگاه ازبکستان در مجموعه مناسبات آسیای مرکزی
ازبکستان در میان کشورهای آسیای مرکزی دارای جایگاه ویژه ای است. چراکه سبقت در شهرنشینی، پیشینه مرکزیت تمدن اسلامی، تداوم مرکزیت دینی در دوره اتحاد شوروی، برخورداری از مرکزیت علمی و دانشگاهی در سده بیستم، جمعیت زیاد، تنوع جغرافیایی، برخورداری از سطح بالاتری از صنعتی شدن و ... موجب شده است تا به صورت تاریخی، نگاه بسیاری از جوامع و نخبگان این منطقه به تحولات این کشور دوخته شده و شهروندان ازبکستان (باشندگان بخارا، سمرقند و خیوه)، به نوعی، آغازگر پویش ها و تحولات سیاسی، فرهنگی و حتی اقتصادی آسیای مرکزی محسوب شوند. برخی از کارشناسان، تحولات همگرایی منطقه ای اخیر و شتاب گرفتن تغییرات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در کشورهای این منطقه را به تحولات سیاست داخلی ازبکستان پیونده زده و آن را پیامد روی کارآمدن شوکت میرضیایف در سال 2016 و آغاز اصلاحات در این کشور می دانند. در واقعیت نیز، در چند سال اخیر، ازبک ها سیر فزاینده ای از رفع مسائل و مشکلات با همسایگان، اصلاحات اقتصادی – اجتماعی، برنامه ریزی و تلاش برای جذب سرمایه گذاری خارجی و مشارکت فعال در ساختارهای منطقه ای و بین المللی را آغاز کرده اند و همزمان با آن، همگرایی منطقه ای و گسترش مناسبات داخلی کشورهای آسیای مرکزی شدت گرفته است.
با آنکه جابه جایی قدرت در بسیاری از کشورها الزاما تحولات ساختاری و گسترده به دنبال ندارد و اینکه شوکت میرضیایف، از سال 2003 تا 2016 در جایگاه نخست وزیری ازبکستان (به عنوان یکی از نخبگان سیاسی و اجرایی رده بالای این کشور) حضور داشته است، اما با کنار رفتن سایه سنگین اقتداگرایی اسلام کریم اف و آزاد شدن انرژی سیاسی و اجتماعی سرکوب شده از یک سو و مواجهه نخبگان سیاسی ازبک با فشارها و اقتضائات سیاست و اقتصاد جهانی از سوی دیگر، قدرت رسیدن میرضیایف، با آغاز دوره جدیدی در حیات سیاسی ازبکستان همزمان شد. میرضیایف، بدون آنکه قصد آشکاری برای گفتمان سازی تقابلی با ویژگی های دوران کریم اف داشته باشد، با اعلام اصلاحات و ایجاد تغییرات گام به گام، عملا در جهت رفع آثار حکمرانی رئیس جمهور پیشین حرکت کرد و مسیر شتابانی را برای ترمیم سیاست داخلی و سیاست خارجی ازبکستان در پیش گرفت. در یک الگوی تحلیلی کلی، جابه جایی قدرت در سال 2016، تغییر در فضای سیاسی ازبکستان را به دنبال داشت. اصلاحات سیاسی، انطباق بیشتر با اقتصاد بازار و هماهنگی بیشتر با جهان خارج را در پی آورد و این تکاپوی انطباق و هماهنگی، منجر به بهبود وضعیت اجتماعی و فرهنگی شد. تمایل به مشارکت بیشتر در نظام بین الملل و ظرفیت همکاری فعال در مناسبات چندجانبه منطقه ای (و پذیرش اقتضائات آن) نیز، به عنوان بخش دیگری از نتایج این تغییرات قابل اشاره است.
اما بستر اصلی برخی از مسائل و مناسبات منطقه ای ازبکستان، نه در دوران استقلال، بلکه در تحولات یک سده قبل یعنی نتایج سیاست های استالینی و «طراحی» جمهوری های ملی در دهه 1920 ریشه دارد. چرا که مرز میان جمهوری ها و حدود سرزمینی آن ها بدون توجه به ویژگی های قومی و زبانی جوامع ساکن در این مناطق تعیین شد و نزاع های ناشی از این ناسازواری قومی- فرهنگی – زبانی، تا به امروز نیز یکی از ویژگی های ژئوپلیتیک این کشورها دانسته می شود. عمده ترین مسئله ازبک ها با همسایگان، برآمده از تحولات سیاسی و اجتماعی دره فرغانه و علائق مشترک قومی - سرزمینی تاجیک ها، ازبک ها و قرقیزها در این وادی است. در سال های گذشته، اصطکاک بالای روابط ازبکستان در محورهای تاجیکی و قرقیزی و کندی مناسبات در محور ترکمنی، خواه ناخواه، تمرکز مسیرهای تجاری و کریدورهای ارتباطی ازبک ها را به سوی قزاقستان متمایل کرد. این ویژگی، ناگزیر، موجب غیرفعال ماندن بسیاری از ظرفیت های ملی و منطقه ای تاشکند و انعکاس تأثیرات منفی آن در شرایط اقتصادی و اجتماعی داخلی این کشور شد. سیاست کار اجباری کارمندان بخش های مختلف دولت در مزارع پنبه و فعالیت اجباری و رایگان آنان در شهردای ها همچنان ادامه یافت. بخشی از دستمزدها و بسیاری از پرداخت های دولتی، کماکان در قالب درصدی از تولیدات و محصولات ارائه می شد (مانند دوره شوروی) و سرکوب شدید جامعه مدنی نیز به یکی از رفتارهای عادی دولت تبدیل شد.
در بخش دیگری از مناسبات، تحولات افغانستان نیز بر جامعه، سیاست و اقتصاد ازبکستان بسیار تأثیر گذار بوده است. گذشته از تأثیرپذیری جریان های اسلامی و اجتماعی ازبکی از فضای اسلام سیاسی و جهادی این همسایه جنوبی، در دوران اشغال افغانستان توسط نیروهای شوروی، ازبکستان مهم ترین گذرگاه سربازان و تجهیزات جنگی به سوی جنوب محسوب می شد. در مقطع تهاجم نیروهای ائتلاف غربی به افغانستان پس از 11 سپتامبر 2001 نیز، تاشکند، از جمله طرف هایی بود که تحت تأثیر این هجوم و پیامدهای آن قرار گرفت. در مقطع اخیر و همزمان با حضور نیروهای آمریکایی در مجاورت مرزهای جنوبی ازبکستان ( بر خلاف دوران تهاجم شوروی)، قاچاق مواد مخدر از مبداء افغانستان افزایش چشمگیری یافت و امنیت مناطق مرزی نیز با مشکلات جدی مواجه شد. با وجود این، ازبک ها تصمیم گرفتند تا با هدف موازنه سازی در برابر روسیه، از در همکاری با آمریکایی ها ظاهر شوند و حتی قرارداد همکاری نظامی نیز میان تاشکند و واشنگتن امضا شد. بر این اساس مقرر شد تا نیروهای ائتلاف غربی، برخی خدمات نظامی و لجستیکی را از مسیر ازبکستان و پایگاه های واقع در محدوده سرزمینی این کشور دریافت کنند. اما در ادامه و پس از حوادث 2005 اندیجان که منجر به موضع گیری انتقادی آمریکایی ها بر علیه کریم اف شد، تاشکند در مناسبات خود با واشنگتن تجدیدنظر کرد و پایگاه های خود را نیز در اختیار نیروهای روسیه (به عنوان رقیب ایالات متحده) قرار داد. با همه این ها، تداوم اقتداگرایی در داخل، تداوم اختلاف ها با همسایگان، بی اعتمادی به نظام بین الملل و نهادهای آن و سیر ناهموار روابط با بازیگران بین المللی، زمینه انزوای بیش از پیش ازبکستان را تا پایان عمر اسلام کریم اف در سال 2016 فراهم کرد.
اما با روی کار آمدن میرضیایف از سال 2016 و اعلام «راهبرد اقدام» (Action Strategy) از سوی وی، تلاش های گسترده ای برای افزایش همکاری نهادهای اجتماعی، اعمال اصلاحات در سازوکارهای امنیتی کشور، عادی سازی روابط دولت و جامعه و تقویت جامعه مدنی ازبکستان صورت گرفت. راه اندازی خط ویژه دریافت شکایت های مردمی در دفتر ارتباطات عمومی ریاست جمهوری (و رسیدگی به مشکلات بیش از 5 میلیون نفر در مدتی کوتاه)، آزادسازی بیش از 16 هزار زندانی سیاسی دوره کریم اف و بازگرداندن بسیاری از آنان به محل اشتغال پیشین، تسهیل ورود و خروج شهروندان از کشور و امضای قرارداد لغو روادید با بسیاری از کشورهای جهان، از جمله تلاش های رئیس جمهور جدید در سال های اخیر است. علاوه بر آن، پرداخت بسیاری از دستمزدها به صورت نقدی و فراهم کردن امکان خرید و فروش ارز خارجی توسط شهروندان عادی، زمینه ساز پویایی اقتصاد داخلی و گسترش امکان تجارت خارجی در این دوره به شمار می رود.
 

شاخص های اقتصاد کلان ازبکستان (از 1993 تا پیش بینی 2026)
جمعیت (میلیون نفر)	نرخ تورم (درصد)	رشد اقتصادی (درصد)	درآمد سرانه ملی (دلار)	تولید ناخالص داخلی (میلیارد دلار)	سال / دوره
21.8	534.1	2.3-	308	6.9	1993
23.8	243.8	2.1	609	14.6	1993-2003
26.0	10.7	4.2	585	12.7	2003
28.3	11.0	7.0	1.744	44.3	2004-2016
31.5	8.8	5.9	2.712	85.6	2016
32.9	14.6	4.3	1.769	58.4	2017-2020
33.9	12.8	1.7	1.767	59.9	2020
35.8	5.6	5.6	2.416	87.0	2021-2026
37.3	5.1	5.5	3.000	111.9	2026