دولت تاجیکستان طی سال‌های اخیر گاهی تنش‌های بسیار جدی و گاهی نیز روابط راهبردی گرمی را با بازیگران مختلف منطقه از جمله آمریکا، اتحادیه اروپا، روسیه، افغانستان و ایران تجربه کرده است. این نوسانات اگرچه در کوتاه‌مدت ممکن است عاملی از بی‌ثباتی در سیاست خارجی برداشت شود، اما با فهمِ بلندمدت رفتارهای تکرار شونده این کشور، می‌توان این همگرایی و واگرایی‌های مقطعی را به نوعی در چارچوب اصول رفتاری سیاست خارجی این جمهوری ارزیابی کرد.

مطالعات شرق/

* کارگروه آسیای مرکزی موسسه مطالعات راهبردی شرق
  
مقدمه
تاجیکستان به‌عنوان یکی از دو جمهوری کوچک آسیای مرکزی طی سال‌های اخیر مشی دنباله‌روی را در راهبردهای سیاست خارجی خود پیگیری کرده است. با این حال سطحی مشخص از استقلال نسبی در تصمیمات اتخاذ شده نیز به خوبی مشاهده می‌شود. گردش‌های شدید سیاسی در میان بازیگران مختلف از جمله آمریکا، اتحادیه اروپا، روسیه، افغانستان و ایران مؤید این امر است. دولت تاجیکستان طی سال‌های اخیر تنش‌های بسیار جدی و نیز روابط راهبردی گرم را با این بازیگران تجربه کرده است. این نوسانات اگرچه در کوتاه‌مدت ممکن است عاملی از بی‌ثباتی در سیاست خارجی برداشت شود، اما با فهمِ بلندمدت رفتارهای تکرار شونده این کشور، می‌توان این همگرایی و واگرایی‌های مقطعی را به نوعی در چارچوب اصول رفتاری سیاست خارجی این جمهوری ارزیابی کرد. در کنار این موضوع نباید به مؤلفه‌های ثابت تأثیرگذار بر این رفتار بی‌توجه بود. تاجیکستان با برخورداری از بیشترین مرز مشترک با افغانستان مهم‌ترین بخش از خط مقدم مقابله با تسری بی‌ثباتی از افغانستان به آسیای مرکزی محسوب می‌‌شود. این امر عاملی مهم در نوسانات فوق الذکر بوده است. در عین حال دولت این کشور به دلیل ضعف در برخی شاخص‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری قدرت بالاجبار در برخی حوزه‌ها دنباله‌روی از کشورهای دیگر را برگزیده است که استقرار پایگاه نظامی 201 روسیه در جنوب تاجیکستان نشانه‌ای از آن است. این امر یک محدودیت ساختاری در رفتار سیاست خارجی تاجیکستان ایجاد کرده است. این جمهوری همچنین به‌عنوان یک کشور بالادست از منابع آبی گسترده‌ای برخوردار است و همین امر منجر به وجود یک فشار دائمی از سوی کشورهای قدرتمندترِ پایین‌دست بر این جمهوری شده است. شماری از عوامل ژئوپلیتیک، ژئواکونومیک و به ویژه ژئوکالچری (باتوجه به سرنوشت تاجیکان در پراکندگی در چند کشور) در کنار برداشت‌های رهبران و وجود سطحی از نهادینگی در دستگاه دیپلماسی تعیین کننده جهت‌های سیاست خارجی تاجیکستان بوده است که در این گزارش برآوردی تحلیلی از آن در سال 2021 خواهیم داشت.
 لازم به ذکر است که با استفاده از دستاوردها و نتایج این پژوهش، اینفوگرافیک کنش‌های دیپلماتیک دولت تاجیکستان در سال 2021 (از اول ژانویه تا 8 نوامبر) نیز توسط موسسه مطالعات راهبردی شرق منتشر گردیده که از اینجا قابل دسترسی است.
 
داده‌های تجمیعی
در گزارش حاضر در بازه 1 ژانویه الی 8 نوامبر 2021 با استخراج رویدادهای سیاست خارجی سطوح عالی تاجیکستان از مراجع رسمی این کشور، تلاش شد تا جهت‌های اصلی سیاست خارجی این جمهوری استخراج شود. در این بازه به طور کلی 220 رویداد سیاست خارجی تاجیکستان در سطوح رئیس‌جمهور و نخست‌وزیر، وزارت امور خارجه و معاونان، و نیز سایر مقامات عالی‌رتبه از وب‌سایت رسمی وزارت امور خارجه، وب‌سایت رسمی رئیس‌جمهور تاجیکستان و نیز خبرگزاری دولتی خاور استخراج گردید. در همین حال با کمّی‌سازی رویدادهای برگزار شده، تلاش شده تا برآوردی تحلیلی از سیاست خارجی تاجیکستان به دست آید. در این چارچوب شاخص تحرک دیپلماتیک اصلی‌ترین مبنای تحلیل داده‌های فوق‌الذکر بود. با انجام بررسی‌های اولیه در نهایت مشخص شد که امتیاز تحرک دیپلماتیک تاجیکستان به رقم 505.5 رسیده و شاخص تنوع و پراکندگی سیاست خارجی این جمهوری نیز در رقم 42 ایستاده است. این به معنای آن است که تاجیکستان در 10 ماه نخست سال 2021 تعاملات نسبتاً قابل توجهی را در سطحی معین با 42 کشور تجربه کرده است.
رئیس‌جمهور تاجیکستان در این مدت 5 سفر خارجی را به مقصد کشورهای خارجی انجام داده است که در این میان سفر به روسیه، پاکستان، فرانسه و بلژیک به منظور دیدارهای دوجانبه بوده و سفر به ترکمنستان باهدف شرکت در نشست مشورتی سران کشورهای آسیای مرکزی انجام گرفته است. در همین حال روسای جمهور و نخست‌وزیران کشورهای پاکستان، ازبکستان، ایران، ترکمنستان، قزاقستان، قرقیزستان و بلاروس نیز در همین بازه به این جمهوری سفر کرده‌اند که به جز یک مورد سفر قاسم ژومارت توکایف در چارچوب دیدارهای دوجانبه، الباقی موارد در قالب میزبانی تاجیکستان از نشست سران سازمان همکاری شانگهای بوده است. در سطح تماس‌های تلفنی و نشست‌های آنلاین که امروزه باتوجه به شیوع بیماری کرونا عمومیت یافته است اما رئیس‌جمهوری تاجیکستان فعال‌تر بوده است. امامعلی رحمان در این 10 ماه 41 بار با همتایان خود در کشورهای دیگر به صورت تلفنی گفت‌و‌گو کرده که در میان آن‌ها ازبکستان با 10 تماس تلفنی و قزاقستان و روسیه هر کدام با 8 تماس تلفنی بیشترین تعاملات را به خود اختصاص داده‌اند.
وزارت امور خارجه تاجیکستان اما در این مدت شدیداً فعال بوده و تحرک قابل توجهی را از خود نشان داده است. سراج‌الدین مهرالدین، وزیر امور خارجه تاجیکستان در 10 ماه نخست سال 2021 معادل 25 دیدار با همتایان خود در خارج از تاجیکستان برگزار کرده است. برخی از این دیدارها در نتیجه سفرهای رسمی و هدفمند بوده و بعضی موارد نیز در حاشیه اجلاس‌ها و نشست‌های بین‌المللی برگزار شده‌اند. پس از قرقیزستان با 3 دیدار، وزرای امور خارجه ایران، پاکستان، ازبکستان و آمریکا در زمره پرتکرارترین دیدارهای مهرالدین بوده است. در همین بازه همچنین 22 دیدار نیز توسط وزیر امور خارجه تاجیکستان در قلمرو این کشور با وزرای خارجه کشورهای دیگر انجام گرفته است. پاکستان، روسیه، هند، افغانستان، ایران و مجارستان در این زمینه پرتکرارترین دیدارها بوده‌اند. بخش مهمی از این دیدارها در چارچوب میزبانی تاجیکستان از نشست قلب آسیا-روند استانبول بوده است. در بازه 10 ماه نخست سال 2021 همچنین 13 دیدار در تاجیکستان و یا خارج از این کشور بین مقامات عالی‌رتبه انجام گرفته که عموماً در سطح وزیر و یا معاون رئیس‌جمهور بوده‌اند.
 در همین حال معاونت‌های وزارت امور خارجه تاجیکستان نیز در این بازه 17 دیدار در تاجیکستان و کشورهای دیگر برگزار کرده که عموماً در قالب مشورت‌های سیاسی و کمیسیون‌های مشترک بین دولتی بوده‌اند. تعداد 23 تماس تلفنی و نشست آنلاین در سطح وزیر امور خارجه (روسیه با 4 تماس پرتکرارترین تماس‌های تلفنی را به خود اختصاص داده) و 13 نشست مجازی در سطح معاونین وزرای خارجه، بخش دیگری از تحرک دیپلماتیک تاجیکستان در این بازه بوده است. در نهایت 53 دیدار با سفرای خارجی در شهر دوشنبه آخرین بخش از تحرکات سیاست خارجی تاجیکستان بوده است. برگزاری 10 دیدار با سفیر چین در دوشنبه قابل‌توجه‌ترین داده در این بخش بوده است.
 
گزاره‌های تحلیلی
با تجمیع، دسته‌بندی و تحلیل داده‌های فوق‌الذکر، گزاره‌های تحلیلی ذیل قابل ذکر هستند:
1. در تاجیکستان سال‌هاست که کادر دیپلماتیک و نخبگان سیاسی حاکم تغییر نکرده‌اند. امامعلی رحمان، رئیس‌جمهور فعلی این کشور از سال 1992 قریب به سه دهه است که قدرت را در این جمهوری در دست گرفته است. سراج‌الدین مهرالدین، وزیر فعلی امور خارجه نیز از سال 2013 برای مدت هفت سال سکان‌دار دستگاه دیپلماسی این کشور است. همین عامل نیز بعضا به‌عنوان یک ریشه از رکود در سیاست خارجی تاجیکستان تلقی می‌شود. در عین حال باتوجه به سطح قدرت و نوع اثرگذاری منطقه‌ای تاجیکستان نیز به نظر این کشور اثرگذاری قابل توجهی در دینامیسم‌های منطقه‌ای آسیای مرکزی نداشته باشد. با این حال بررسی تحرک سیاست خارجی تاجیکستان در سال 2021 به خوبی اثبات می‌کند که این جمهوری در حوزه سیاست خارجی تحرک و پویایی زیادی را از خود نشان داده است. امتیاز تحرک دیپلماتیک 505.5 بیشتر از دو کشور قزاقستان و ازبکستان می‌باشد. این موضوع به ویژه در سطح تعاملات میانی و تماس‌های تلفنی و نشست‌های مجازی قابل توجه بوده است.
2. گزاره‌ عمومی و تصویر غالب از سیاست خارجی تاجیکستان وابستگی به روسیه است. این امر به‌عنوان یک پیش‌فرض عمومی در تحلیل رفتارهای سیاست خارجی تاجیکستان پنداشته می‌شود. از این جهت گزاره کلی بیانگر گرایش سیاست خارجی این کشور به سمت منطقه اوراسیا است و عموماً نیز این جهت‌گیری پررنگ‌تر از سایر کشورهای منطقه ارزیابی می‌شود. در بررسی‌های انجام گرفته نیز روسیه امتیاز 43 را از روابط خارجی تاجیکستان به دست آورده است. این در حالی است که روابط با روسیه برای ازبکستان این رقم 34 و برای قزاقستان 61 بوده است. لذا، تعاملات تاجیکستان با روسیه بیش از ازبکستان ولی کمتر از قزاقستان بوده است. در همین حال نتایج به دست آمده از جهت‌گیری‌های سیاست خارجی تاجیکستان در سال 2021 تعامل کمتر تاجیکستان با حوزه اوراسیا را اثبات می‌کند. اگرچه کماکان 41 درصد از کل تعاملات خارجی تاجیکستان با کشورهای این حوزه بوده است، اما این رقم در مقایسه با دو کشور ازبکستان و قزاقستان کمتر می‌باشد. ازبکستان در حوزه کشورهای اوراسیایی با 45.5 درصد و قزاقستان با پراکندگی 48.9 درصد بیش از تاجیکستان به حوزه اوراسیا گرایش داشته‌اند.
3. با کاهش مناسبات اوراسیایی، در حوزه روابط با غرب نیز به نظر می‌رسد تاجیکستان نسبتاً گرایش بیشتری داشته است. در بازه 10 ماه نخست سال 2021، معادل 20.8 درصد از کل تعاملات خارجی تاجیکستان با اروپا و معادل 7.2 درصد نیز با آمریکای شمالی انجام گرفته است. این در حالی است که سهم اروپا و آمریکا در مناسبات خارجی ازبکستان به ترتیب 9.8 و 2.6 درصد و برای قزاقستان نیز این رقم به ترتیب معادل 18.4 و 7.2 درصد بوده است. بدین ترتیب می‌توان نتیجه گرفت که سیاست خارجی تاجیکستان در بازه مورد اشاره بیش از ازبکستان و تقریبا به اندازه قزاقستان به سوی غرب گرایش داشته است. این موضوع به طور مشهودی اهمیت موازنه در روابط خارجی تاجیکستان را نشان می‌دهد.
4. جهت‌گیری‌های فوق‌الذکر در سیاست خارجی تاجیکستان در 10 ماه نخست سال 2021 در حالی به وقوع پیوسته که بحران افغانستان تعیین‌کننده‌ترین عامل در این جهت‌گیری بوده است. از حدود ماه مارس موازنه‌های داخلی افغانستان به سمت تغییر رفت و با خیزش طالبان در تسلط بر افغانستان، رفتار تاجیکستان نیز در حوزه سیاست خارجی دستخوش تغییر شد. این موضوع به ویژه باتوجه به حضور جمعیت قابل توجه تاجیکان در این کشور و تمرکز گفتمانی دولت تاجیکستان بر این جمعیت در تحولات میدانی و نیز مذاکرات و صف‌بندی‌های سیاسی، به طور محسوسی سیاست خارجی این کشور را دستخوش تغییر قرار داد. در حوزه تعاملات با کشورهای آسیای مرکزی، نگرانی‌های ناشی از احتمال تسری بی‌ثباتی تعاملات اوراسیایی تاجیکستان را تقویت نمود، و در عین حال، اتخاذ موضع ضدطالبان و نیز نوعی واگرایی از مواضع روسیه، چین، ازبکستان و ترکمنستان، توجه برخی کشورهای اروپایی نظیر فرانسه را به خود جلب نمود. در عین حال مذاکرات فشرده با آمریکا برای احتمال استقرار نظامی نیروهای آمریکایی در این کشور را نیز نمی‌توان در نتایج نهایی نادیده گرفت.
5. جهت‌های تجارت خارجی نیز شاخصی مهم و تأثیرگذار در فهمِ جهت‌های سیاست خارجی کشورها محسوب می‌شود. در این چارچوب با مقایسه سهم تجارت خارجی تاجیکستان در مناطق گوناگون می‌توان به نوعی رفتارهای سیاست خارجی این کشور را نیز مورد تحلیل و ارزیابی قرار داد. بر اساس داده‌های سال 2019 پایگاه OEC سهم مناطق مختلف در تجارت خارجی تاجیکستان به شرح ذیل می‌باشد.