مطالعات شرق/

کارگروه آسیای مرکزی موسسه مطالعات راهبردی شرق
 
مقدمه
تا پیش از به قدرت رسیدن شوکت میرضیایف در ازبکستان و خروج این کشور از انزواطلبی برنامه‌ریزی شده در سیاست خارجی، قزاقستان بیشترین تحرک سیاسی و بین‌المللی را در میان کشورهای آسیای مرکزی ایفا می‌کرد. از ابتدای استقلال این جمهوری در سال 1991، ابتکارها و خلاقیت‌های نورسلطان نظربایف در حوزه نهاد‌های بین‌المللی و ابتکارهای سیاسی و امنیتی مورد استقبال جامعه بین‌المللی قرار می‌گرفت.
ارائه دیدگاه‌های مترقیانه در حوزه عدم اشاعه، میانجی‌گری داوطلبانه در بحران‌های سیاسی در سطح جهانی و منطقه‌ای، ارائه ابتکار و پیش‌زمینه‌های شکل‌گیری کنفرانس تعامل و اعتمادسازی آسیا (سیکا) و حتی ارائه ایده‌های اوراسیامحور برای تشکیل اتحادیه اقتصادی اوراسیا از جمله این ابتکارها محسوب می‌شود. قزاقستان همچنین موفق‌ترین جمهوری شوروی سابق در برقراری سیاست خارجی چندوجهی بوده است. این کشور در عین حفظ روابط بسیار نزدیک با روسیه، مناسبات همگرایانه‌ای را با غرب نیز تجربه کرده است و در این زمینه کمتر با بحران مواجه شده است. این سابقه تاریخی و ویژگی‌های رفتاری همواره جذابیت‌های مطالعه سیاست خارجی قزاقستان را در مقایسه با سایر کشورهای منطقه افزایش داده است.
در همین حال به نظر می‌رسد با حضور قاسم ژومارت توکایف در جایگاه ریاست‌جمهوری کماکان بخش مهمی از این رویکردهای رفتاری در سیاست خارجی قزاقستان حفظ شده است. در این گزارش با بررسی و ارزیابی داده‌های مربوط به دیدارهای خارجی قزاقستان در سال 2021 (از ژانویه تا پایان ماه سپتامبر) تلاش می‌شود تا برخی ابعاد تحلیلی در این زمینه ارائه شود.
 لازم به ذکر است که با استفاده از دستاوردها و نتایج این پژوهش، اینفوگرافی کنش‌های دیپلماتیک دولت قزاقستان در سال 2021 نیز توسط موسسه مطالعات راهبردی شرق منتشر گردیده که از اینجا قابل دسترسی است.

داده‌های تجمیعی
قزاقستان نیز همچون ازبکستان سطح تحرک سیاسی و دیپلماتیک بالایی را در سیاست خارجی خود در سال 2021 تجربه کرده است. باوجود آنکه این تحرک در سطوح عالی‌رتبه در مقایسه با ازبکستان کمتر بوده است، در سطح دیدارها و تعاملات مقامهای میانی قزاقستان عملکرد بهتری داشته است. رئیس‌جمهور قزاقستان طی این بازه 7 دیدار با رهبران سایر کشورها در خارج از قلمرو قزاقستان داشته است که روسیه با 2 دیدار و کشورهای پاکستان، کره جنوبی، ترکمنستان، تاجیکستان و ایران¹ در رده‌های بعد قرار گرفته‌اند. همچنین روسای جمهور و نخست‌وزیران سایر کشورها نیز در همین بازه به‌طور مشابه 7 بار به قزاقستان سفر کرده‌اند. در این میان نیز تاجیکستان با 2 دیدار در رده نخست و مقامات عالی‌رتبه کشورهای قرقیزستان، ارمنستان، ازبکستان، بلاروس و سوئیس با یک دیدار در رده بعد قرار دارند.
مختار تیلوبردی، وزیر امور خارجه قزاقستان نیز در این بازه 19 بار با همتایان خود در کشورهای خارجی دیدار کرده است. در این میان روسیه با 3 بار تکرار در رده نخست، و کشورهای ترکیه، چین، قرقیزستان و اتحادیه اروپا با 2 بار تکرار در رده دوم قرار دارند. با وزرای خارجه کشورهای عربستان سعودی، هند، ترکمنستان، آمریکا، اسپانیا، آذربایجان، افغانستان و تاجیکستان نیز یک بار دیدار در خارج از قزاقستان انجام گرفته است.
همچنین وزرای خارجه کشورهای دیگر نیز در این بازه 6 بار به قزاقستان سفر کرده‌اند که شامل کشورهای مقدونیه شمالی، روسیه، قطر، ایران²، مجارستان و ازبکستان می‌شود. همین طور در زمینه دیدارهای دیگر مقامهای سیاسی عالی‌رتبه نیز قزاقستان 12 سفر متقابل را در این بازه تجربه کرده است که شامل 3 دیدار با مقامهای روسیه، 2 دیدار با مقامهای ترکیه، تاجیکستان و آمریکا، و یک دیدار با مقامهای فنلاند، اتحادیه اروپا و عربستان سعودی می‌شود و در نهایت در سطح معاونت‌های وزارت امور خارجه نیز که عموماً در قالب برگزاری کمیسیون‌های مشترک سیاسی و اقتصادی بوده است، 15 دیدار متقابل به‌صورت حضوری انجام گرفته است.
باتوجه به شیوع بیماری کرونا، دیدارها و جلسات مجازی و نیز تماس‌های تلفنی مقامهای کشورها نیز اهمیت می‌یابد و بخشی مهم از حوزه دیپلماسی کشورها محسوب می‌شود. در این زمینه  در سطح نخست‌وزیر و رئیس‌جمهور، قزاقستان 28 تعامل خارجی داشته است. در این میان روسیه با سهم 6 تماس غیرحضوری در جایگاه نخست، ازبکستان با 4 تماس در رده دوم و تاجیکستان، بلاروس و قرقیزستان با 3 تماس در رده سوم شرکای قزاقستان قرار دارند. در سطح وزارت امور خارجه نیز تعداد 21 نشست مجازی و یا تماس تلفنی بین قزاقستان و کشورهای دیگر برگزار شده است. در این میان ترکمنستان با 5 بار تماس تلفنی و جلسه مجازی در رتبه نخست قرار دارد و کشورهای آمریکا و روسیه با 2 بار تماس مجازی در رده دوم جای گرفته‌اند.
تماس‌های تلفنی و نشست‌های مجازی در سطح معاونت وزارت امور خارجه نیز که باز هم در قالب برگزاری کمیسیون‌های مشترک و نشست‌های کارکردی در حوزه‌های خاص بوده است، 21 بار در 10 ماه نخست سال 2021 به وقوع پیوسته است. در این میان نیز آمریکا و چین با 3 بار در رده نخست و اتحادیه اروپا، اسرائیل و سوئیس هر کدام با 2 بار تکرار در رده دوم قرار دارند. در نهایت در حوزه تعامل با سفرای خارجی در نورسلطان نیز 21 دیدار طی این مدت برگزار شده است که سهم انگلستان، روسیه، چین و قرقیزستان با 2 دیدار بیشتر از سایر کشورها بوده است.

گزاره‌های تحلیلی
با تجمیع، دسته‌بندی و تحلیل داده‌های فوق‌الذکر، گزاره‌های تحلیلی ذیل قابل ذکر هستند:
1. اگرچه به نظر می‌رسید با میانجی‌گری‌های ازبکستان در موضوع افغانستان و برگزاری کنفرانس‌های بین‌المللی نظیر «اتصال آسیای مرکزی و جنوبی» این کشور پرتحرک‌ترین سیاست خارجی را در میان آسیای مرکزی داشته باشد، اما شاخص‌ها نشان از تحرک بیشتر قزاقستان دارد. شاخص تحرک دیپلماتیک در حالی که برای ازبکستان 427 به دست آمد، برای قزاقستان در رقم 444.5 قرار گرفت. در همین حال شاخص پراکندگی/تنوع سیاست خارجی قزاقستان با 42 بیش از ازبکستان (33) بوده است. البته کماکان تنوع دیپلماتیک قزاقستان نیز رقم نسبتاً پایینی است و نشان می‌دهد که این کشور طی 10 ماه نخست سال 2021 با بیش از 150 کشور دنیا هیچ نوع تعاملی نداشته است.
2. در سیاست خارجی قزاقستان نیز همچون ازبکستان، منطقه اوراسیا حدود نیمی از تعاملات را با سهم 48.9 درصدی به خود اختصاص داده است. این موضوع نشان می‌دهد قزاقستان کماکان یک بازیگر اوراسیایی فعال است. بااین‌حال 18.4 درصد از تعاملات این کشور به اروپا و 7.2 درصد نیز به آمریکای شمالی اختصاص یافته است که جمعاً سهمی 25.6 درصدی برای کشورهای غربی در سیاست خارجی این کشور را می‌سازد. این موضوع با نظر به امتیاز 61 و سهم 13.7 درصدی که به تنهایی به روسیه اختصاص یافته است، چگونگی شکل‌گیری سیاست خارجی چندوجهی را در قزاقستان نشان می‌دهد. با این‌حال سهم جنوب غرب آسیا نیز با 15.2 درصد قابل‌اغماض نیست.
لذا، مهم‌ترین جهت‌گیری‌های سیاست خارجی قزاقستان در حوزه غیراوراسیایی ابتدا اروپا، سپس جنوب غرب آسیا و در نهایت آمریکای شمالی است. این در حالی است که سهم شرق و جنوب شرق آسیا به رغم تعاملات گسترده این کشور با چین تنها 6.5 درصد و سهم کشورهای آسیای جنوبی نیز 3.8 درصد بوده است.
3. روسیه با امتیاز 61 اصلی‌ترین شریک خارجی قزاقستان در 10 ماه نخست سال 2021 بوده است و پس از آن تاجیکستان با امتیاز 36 در رده دوم قرار دارد. این سطح اختلاف به خوبی بیان‌گر جایگاه روسیه در سیاست خارجی قزاقستان است. در میان 8 کشور با سطح تعاملات بالا ترکیه با امتیاز 26، آمریکا با امتیاز 21.5 و اتحادیه اروپا³ با امتیاز 21 تنها بازیگران غیراوراسیایی هستند. به‌طور مشابه در بین 16 شریک سیاسی با سطح تعاملات متوسط تنها 3 بازیگر اوراسیایی حضور دارد که شامل بلاروس، ارمنستان و آذربایجان می‌شود.
این موضوع به خوبی نشان‌گر ترندهای سیاسی قزاقستان در سطوح میانی برای تعامل با حوزه‌های گوناگون است. در این سطح مناطقی همچون اروپا، جنوب غرب آسیا و شرق و جنوب شرق آسیا به همراه اروپا در یک توازن نسبتاً برابر قرار دارند. بدین معنا، می‌توان نتیجه گرفت که در سطح شرکای سیاسی اصلی توازن به نفع اوراسیا است، و در سطح شرکای میانی یک توازن نسبتاً برابر (با تولرانس کمتر از 5 درصد) بین مناطق دیگر برقرار است.
4. مبادلات تجاری و سرمایه‌گذاری‌های مستقیم رابطه مستقیمی با جایگاه کشورها در سیاست خارجی قزاقستان دارند. اگرچه داده‌های مربوط به مبادلات تجاری قزاقستان با کشورهای خارجی در سال 2021 هنوز به‌طور رسمی اعلام نشده است، اما می‌توان از طریق تطبیق داده‌های سال‌های گذشته به برخی مؤلفه‌های رفتاری امروز دست یافت. بر اساس آخرین داده‌های پایگاه OEC توازن تجارت خارجی قزاقستان در حوزه صادرات (60.3 میلیارد دلار) و واردات (41 میلیارد دلار) به شرح نمودار‌های ذیل می‌باشد.
همان‌طور که از نمودارها پیداست، جنوب شرق آسیا در مبادلات تجاری سهمی قابل توجه دارد اما در تعاملات سیاسی این نقش کمتر است. در عین حال به ویژه در بازار صادراتی قزاقستان که 1.5 برابر واردات آن است، اروپا با سهم حدوداً 50 درصدی نقشی قابل‌تأمل یافته است که در مناسبات سیاسی نیز این اهمیت تجلی یافته است. اوراسیا نیز در بازار واردات و صادرات قزاقستان سهمی مشابه با تعاملات سیاسی خود یافته است. بدین ترتیب، تنها منطقه شرق و جنوب شرق آسیا در حوزه مبادلات تجاری و تعاملات سیاسی سهمی مشابه و نزدیک ندارد. این موضوع می‌تواند به دلیل ماهیت غیرسیاسی این تعاملات و یا سطوح پنهانی آن باشد. همچنین کوتاه بودن بازه بررسی تعاملات سیاسی (حدوداً 10 ماه) به‌عنوان یک خطای ساختاری می‌تواند در نظر گرفته شود که با بسط آن به بازه‌ای حدود 5 سال، می‌توان نتایج بسیار دقیق‌تری را به دست آورد. 5. جمهوری اسلامی ایران در نتیجه دیدار حجت الاسلام رئیسی با آقای توکایف در شهر دوشنبه و در حاشیه اجلاس شانگهای و نیز در پی سفر دوره‌ای محمدجواد ظریف، وزیر سابق امور خارجه کشورمان به آسیای مرکزی، با امتیاز 10 در رتبه 12 شرکای سیاسی قزاقستان پس از ترکمنستان، چین، قطر و بلاروس قرار گرفته است. بدین ترتیب ایران حدود 2.2 درصد از تعاملات خارجی قزاقستان را تشکیل داده و در همین حال در سال 2019 حدود 1 درصد از تجارت خارجی این کشور را به خود تخصیص داده است.
 انتهای مطلب/

پی‌نوشت‌ها: