مطالعات شرق/

امید رحیمی*

مقدمه
موضع دولت تاجیکستان نسبت به طالبان از ابتدای شکل‌گیری تحولات جدید در این کشور متفاوت بود. این تمایز به‌مرور زمان بیش از پیش نمایان گشت. در بازه پس از سقوط دولت اشرف غنی، تاجیکستان تنها دولت همسایه افغانستان است که به‌طور رسمی با مقامات طالبان مذاکره نکرده است. پس از استقرار دولت موقت در افغانستان توسط طالبان نیز اگرچه دولت‌های ازبکستان و حتی ترکمنستان به‌نوعی این دولت را به رسمیت شناخته و حتی شاهد سفر معاون شورای امنیت قرقیزستان به کابل بودیم، اما تاجیکستان کماکان به‌طور رسمی تمایلی به این موضوع نشان نداده است. هفته گذشته قربانقلی بردی‌محمداف، رئیس‌جمهور ترکمنستان هم در مصاحبه‌ای با خبرگزاری تاس روسیه گفت که عشق‌آباد آماده همکاری نزدیک با دولت جدید افغانستان و تقویت روابط برادرانه دو کشور است.
روابط طالبان با روسیه و چین نیز در این مدت بهبود قابل توجهی یافته است. سخنگوی طالبان اخیراً در اظهاراتی خواستار کمک مسکو در لغو تحریم‌ها علیه افغانستان برای بازسازی بهتر این کشور شده است. با این‌حال، به نظر می‌رسد تمایز رویکردهای تاجیکستان به نقطه عطفی رسیده که امکان بروز برخی پیامدها و واکنش‌های سلبی از سوی طالبان وجود دارد. همین امر نیز می‌تواند برخی روندهای منطقه‌ای و نوع مواجهه روسیه با مسئله افغانستان را تحت‌الشعاع قرار دهد.
در این گزارش به آخرین مواضع دولت تاجیکستان نسبت به طالبان پرداخته و واکنش‌های طالبان، روسیه و پاکستان نسبت به این مواضع را مورد ارزیابی قرار می‌دهیم.

مواضع دولت تاجیکستان
امامعلی رحمان، رئیس‌جمهور تاجیکستان سخنرانی خود در مجمع عمومی سازمان ملل متحد را به «بحران انسانی» در پنجشیر اختصاص داد و خواستار شکل‌گیری یک حکومت فراگیر در افغانستان شد. رحمان در سخنرانی خود تحولات افغانستان را «تهدیدی جدی برای ثبات و امنیت منطقه» عنوان کرد و تصریح نمود که «تاجیکستان با توجه به 1400 کیلومتر مرز مشترک نمی‌تواند نسبت به تحولات افغانستان بی‌تفاوت باشد». رحمان همچنین از طالبان به‌عنوان بخشی از گروه‌های تروریستی شناخته شده شورای امنیت نام برد و این گروه را به نقض وعده‌های پیشین برای تشکیل حکومت فراگیر متهم کرد. رئیس‌جمهور تاجیکستان سخنرانی خود را با انتقاد از سکوت نهادهای حقوق بشری نسبت به فاجعه انسانی در پنجشیر به پایان برد.
در همین راستا گزارش اخیر خبرگزاری فایننشیال تایمز تحت عنوان «چگونه تاجیکستان به یک هاب برای مقاومت افغانستان تبدیل شد؟» ابعاد جدیدی از مواضع دولت امامعلی رحمان را در قبال مقاومت پنجشیر منتشر کرد. در این گزارش ادعا شده که بسیاری از رهبران مقاومت پنجشیر نظیر احمد مسعود به تاجیکستان گریخته‌اند و امیدوارند از این کشور به‌عنوان پناهگاهی امن برای مبارزه علیه طالبان استفاده کنند. در این گزارش ادعا شده افراد دیگری نظیر امرالله صالح، معاون سابق رئیس‌جمهور و رئیس‌جمهور موقت سابق و نیز عبدالطیف پدرام، رهبر کنگره ملی افغانستان نیز در تاجیکستان به سر می‌برند. یک دیپلمات غربی نیز البته در این گزارش باوجود نوعی تمجید از اقدامات دولت تاجیکستان تصریح می‌کند که «ممکن است امامعلی رحمان از تهدید طالبان برای تقویت جایگاه خود در داخل و سرکوب بیشتر مخالفین و ارائه تدابیر بیشتر برای مقابله با تروریسم استفاده کند».
اگرچه بعضی انتقادات نسبت به منابع این گزارش در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ها منتشر شده است، اما برخی کارشناسان صحت عمده ادعاهای این گزارش را تائید کرده‌اند. کریستین فیر، استاد برنامه مطالعات امنیتی دانشگاه جورج تاون که افسر برنامه کمک‌رسانی سازمان ملل در افغانستان نیز بوده است، می‌گوید «شکی در آن ندارم که این گزارش کاملاً صحت دارد». ویدا مهران، استاد دانشگاه اکستر انگلستان نیز می‌گوید این گزارش «قابل اعتبار به نظر می‌رسد».
جنیفر مرتضاشویلی، استاد دانشگاه پیتسبورک هم با اشاره به آن که این موضوع تاکنون تکذیب نشده، احتمال صحت آن را بالا می‌داند. این کارشناسان در گفت‌و‌گو با خبرگزاری فرانس 24 تأکید می‌کنند که «ترس دوشنبه از احتمال بی‌ثباتی تاجیکستان توسط شبه‌نظامیان منجر به این اقدام این کشور شده است».
همچنین برخی کارشناسان نظیر پل استرونسکی، تحلیل‌گر بنیاد کارنگی این اقدام امامعلی رحمان را دارای «امتیازی بزرگ در داخل این کشور با حمایت از تاجیکانِ افغانستان» می‌داند. به گفته او «رحمان هیچ نگرانی از انتخابات ندارد، اما برای وجهه عمومی خود نگران است». استرونسکی همچنین سفر آتی رحمان به فرانسه و دیدار وی با امانوئل مکرون را گامی در ارتقاء تصویر خود به‌عنوان یک رهبر «پیر و خردمند در جایگاه پیشوای ملت» می‌بیند.
در کنار این موضوع هفته گذشته برخی منابع رسانه‌ای روسیه، افغانستان و تاجیکستان به‌طور مشترک اخباری را مبنی بر سفر بسم‌الله خان محمدی، وزیر سابق دفاع افغانستان به تاجیکستان منتشر کردند. اسپوتنیک تاجیکی نیز به نقل از یک منبع آگاه در جبهه مقاومت پنجشیر ادعا کرده بسم‌الله خان در این سفر با همراهی تاج محمد جاهد، وزیر سابق امور داخلی افغانستان به تاجیکستان سفر کرده است. این منبع همچنین اضافه کرده که این دو چهره سیاسی که پیش از این به دوبی سفر کرده بودند، به تاجیکستان آمده‌اند تا در خصوص مسائل مربوط به مقاومت و مذاکرات با طالبان مشورت بدهند. در همین حال گفته می‌شود امرالله صالح، معاون اول اشرف غنی نیز کماکان در تاجیکستان حضور دارد. اسپوتنیک تاجیکی همچنین ادعا کرده است که چهره‌های سیاسی دیگری نظیر میررحمان رحمانی، رئیس ولسی جرگه و محمدعلم ایزدیار، معاون رئیس مشرانو جرگه نیز در این کشور به سر می‌برند.
در همین حال برخی چهره‌های نزدیک مقاومت پنجشیر نیز از مواضع دولت امامعلی رحمان تمجید کرده‌اند. عبدالطیف پدرام با انتشار ویدئویی ضمن انتقاد از مواضع طالبان و پاکستان، اتهام مداخله تاجیکستان در امور داخلی افغانستان را رد کرده و می‌گوید «کشوری که رئیس سرویس اطلاعاتی آن برای مدیریت و هماهنگی به افغانستان می‌آید در امور افغانستان مداخله می‌کند یا کشوری که می‌خواهد همه گروه‌های قومی و سیاسی به دولت بپیوندند؟».
محمد ظاهری، سفیر افغانستان در دوشنبه نیز در مصاحبه‌ای با خبرگزاری آسیاپلاس تاجیکستان بدون تائید یا تکذیب سفر بسم‌الله خان محمدی، وزیر سابق دفاع افغانستان به تاجیکستان، تأکید می‌کند که «طالبان به مذاکره اعتقاد ندارند و مذاکره کننده نیستند». او همچنین از سازمان ملل درخواست می‌کند که از تاجیکستان برای مدیریت پناهجویان حمایت کند.
 
واکنش‌ طالبان
در حالی که طالبان تاکنون کمتر به صورت علنی نسبت به این اقدامات تاجیکستان اظهار نظر کرده بود، اما طی هفته‌های اخیر شاهد بروز برخی واکنش‌های لفظی و سیاسی نسبت به تحرکات تاجیکستان بودیم. ملا عبدالغنی برادر معاون نخست‌وزیر دولت موقت طالبان در اظهار نظری بی‌سابقه تاجیکستان را به دخالت در امور داخلی افغانستان متهم کرد و گفت که در صورت تکرار این دخالت‌ها، طالبان پاسخ خواهد داد. وی در مصاحبه‌ای با خبرگزاری الجزیره در این باره اظهار داشت که «تاجیکستان در امور ما دخالت می‌کند، آن‌ها نباید در امور داخلی افغانستان مداخله کنند» و همچنین تصریح کرد که «به هیچ یک از کشورهای همسایه اجازه نمی‌دهیم دست به اختلاف‌افکنی فرقه‌ای و نژادی در کشورمان بزند».
علاوه بر این، عبدالسلام حنفی، معاون نخست‌وزیر طالبان نیز در مصاحبه دیگری با الجزیره با حمایت از مواضع ملا عبدالغنی برادر نسبت به اظهارات امامعلی رحمان واکنش نشان داد. حنفی همچنین تأکید کرد که«تاجیکستان نباید در امور ما دخالت کند» و با لحنی تهدیدآمیز گفت «(این مداخله) به نفع هیچ‌کس نیست و هر اقدامی واکنشی خواهد داشت». او همچنین بدون اشاره به نام تاجیکستان یا هر کشور دیگری مدعی شد که «پشت بمب‌گذاری‌های اخیر در جلال‌آباد سازمان‌های اطلاعات و امنیت کشورهای منطقه قرار دارند» و تأکید کرد «ما اجازه نخواهیم داد هیچ‌کس امنیت افغانستان یا امنیت دیگران را در این خاک تهدید کند».
همچنین هفته گذشته برخی رسانه‌ها به نقل از مقامات محلی طالبان اخباری مبنی بر اعزام برخی نیروهای نظامی این گروه، ازجمله گردان‌های انتحاری، به مرزهای مشترک با تاجیکستان در ولایت تخار منتشر کرده‌اند. در همین راستا ذبیح‌الله مجاهد، سخنگوی دولت طالبان اعزام هزاران جنگجو به ولایت تخار را تائید کرده بود. از سوی دیگر رسانه‌ها به نقل از «عبدالباسط بدر، مسئول قطعه نظامی کندک استشهادی طالبان» ذکر کرده‌اند که نیروهای این یگان به زودی در ولسوالی اشکاشم مستقر می‌شوند. معاون فرماندار طالبان در ولایت بدخشان نیز گفته بود که واحدهای نظامی طالبان در مرز با تاجیکستان مستقر شده‌اند.
قبل‌تر نیز برخی رسانه‌ها از استقرار برخی نیروهای استشهادی طالبان در ولایت قندوز خبر داده بودند. در پی انتشار این اخبار برخی منابع دیگر نیز از آماده‌باش نیروهای نظامی تاجیکستان در مرزهای مشترک با افغانستان خبر دادند. دولت تاجیکستان همچنین یک هفته قبل‌تر نیز اقدام به برگزاری مانور نظامی در مجاورت مرزهای افغانستان کرده بود.
بااین‌حال هم طالبان و هم دولت تاجیکستان این اخبار را رد کرده و آن‌ها را شایعه خوانده‌اند. در این راستا بلال کریمی، از اعضای عالی‌رتبه طالبان در مصاحبه‌ای با خبرگزاری روسی ریانووستی تجمع نیروهای این گروه در مرزهای تاجیکستان را تکذیب کرد. او در پاسخ به سؤالی مبنی بر اینکه آیا امکان دارد نیروهای طالبان به مرز تاجیکستان کشیده شوند، پاسخ داد که «واقعیت ندارد».
در همین حال یک منبع آگاه به خبرگزاری آسیاپلاس تاجیکستان گفته است که اعزام نیروهای بیشتر به مرزهای تاجیکستان و افغانستان واقعیت ندارد. او همچنین تصریح کرده است که شواهدی مبنی بر تجمع نیروهای شبه‌نظامی طالبان در نزدیکی مرزهای تاجیکستان نیز مشاهده نمی‌شود و بر اساس «اطلاعاتی که در اختیار سرویس‌های ویژه تاجیکستان است، هیچ تجمع و جابجایی شبه‌نظامیان طالبان و دیگر گروه‌ها در مرزهای مشترک با تاجیکستان مشاهده نشده است». او البته تصریح می‌کند که نگرانی‌ها همچنان وجود دارد و سه لایه دفاعی تاجیکستان که مرزبانان در خط نخست، سربازان و افسران وزارت دفاع در خط دوم و نیروهای ذخیره ارتش ملی در خط سوم آن حضور دارند، کماکان همچون 10 سال گذشته فعال هستند.
 
نگاهِ روسیه به تحولات
به نظر می‌رسد روسیه در سطح کلان‌تر مسائل افغانستان را مدیریت می‌کند و مادامی که تحرکات تاجیکستان و پاسخ‌های طالبان در این مناسبات کلان تأثیرگذار نباشد، قصد مداخله ندارد. به بیان دیگر، در حال حاضر سطح تحرکات طرفین همچنان به آستانه تحمل روسیه نرسیده است. بااین‌حال مشاهده سطحی از نگرانی در رفتارهای کرملین مشهود است.
الکسی زایتسف، معاون بخش اطلاعات و مطبوعات وزارت امور خارجه روسیه در یک کنفرانس خبری اظهار داشت «ما با نگرانی تنش فزاینده در روابط تاجیکستان و افغانستان را در پس زمینه اظهارات خشن متقابل رهبران تاجیکستان و دولت طالبان مشاهده می‌کنیم. گزارش‌هایی مبنی بر جمع شدن نیروهای مسلح توسط طرفین به مرز مشترک وجود دارد. ما از دوشنبه و کابل می‌خواهیم که به دنبال گزینه‌های قابل‌قبول برای حل وضعیت کنونی باشند». او همچنین تصریح کرد «مسکو از دوشنبه و کابل می‌خواهد گزینه‌هایی را برای حل تنش‌ها در مرز تاجیکستان و افغانستان جستجو کنند که مناسب هر دو طرف باشد».
در همین حال هفته گذشته نیروهای نظامی پایگاه 201 روسیه در تاجیکستان یک رزمایش تاکتیکی ویژه را در مناطق کوهستانی این کشور برای مقابله با شبه‌نظامیان برگزار کرد. در این رزمایش که با حضور 1800 نفر از نیروهای نظامی و ادوات زرهی روسی برگزار شد، عملیات اطلاعاتی شناسایی و رزمی کمین علیه شبه‌نظامیان فرضی به اجرا در آمد.
با این وجود به نظر می‌رسد در حال حاضر نگاه روسیه به افغانستان بیش از همه متمرکز بر امنیت منطقه‌ای و مناسبات دوجانبه خود با آمریکا است. هفته گذشته روزنامه آمریکایی وال استریت ژورنال در مقاله‌ای ادعا کرده که نماینده کمیته روسای ستاد نیروهای مسلح آمریکا در دیدار با رئیس ستاد کل نیروی مسلح روسیه مسئله مربوط به امکان استفاده از پایگاه‌های نظامی روسی را در قرقیزستان و تاجیکستان برای مبارزه با تروریسم و ازجمله در افغانستان مطرح کرده اما پاسخ مشخص نگرفته است.
در پاسخ به این ادعا دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین اظهار نظری نکرده و در کنفرانس خبری اخیر به بیان «من هیچ نظری در این خصوص ندارم» اکتفا کرد و به سؤالی مبنی بر وجود مذاکرات در این زمینه نیز پاسخ نداد. این امر در حالی است که روزنامه کومرسانت روسیه چندی پیش ادعا کرده بود پوتین در ژنو این پیشنهاد را به بایدن ارائه کرده اما طرف روسی پاسخی از طرف آمریکایی دریافت نکرده است. همچنین روزنامه پولیتیکو اواخر ماه سپتامبر در گزارشی ادعا کرده که همچنان سناتورهای آمریکایی پشت درب‌های بسته با مقامات پنتاگون در خصوص مذاکرات با تاجیکستان، قرقیزستان و ازبکستان گفت‌وگو کردند.
این موضوع نشان می‌دهد موضوع استقرار نظامی آمریکا در آسیای مرکزی همچنان در دستورکار پنتاگون قرار دارد. همچنین این نشریه و نیز وال استریت ژورنال مدعی مذاکراتی پنهانی بین مقامات آمریکا و روسیه برای همکاری عملیاتی در افغانستان شده‌اند.  
 
بازیگری پاکستان
پاکستان که از ابتدای تحولات افغانستان تعاملات و مذاکرات نزدیکی را با تاجیکستان برقرار کرده بود، در بازه کنونی هم به نظر می‌رسد در صدد نقش‌‌آفرینی مضاعفی برای تعدیل مواضع دولت امامعلی رحمان است. پس از واکنش‌ها و تنش‌های لفظی بین تاجیکستان و طالبان، عمران خان نخست‌وزیر پاکستان به صورت تلفنی با امامعلی رحمان گفت‌و‌گو کرد. بر اساس بیانیه مطبوعاتی ریاست جمهوری تاجیکستان، در این تماس تلفنی امامعلی رحمان بر مواضع پیشین خود در قبال تحولات افغانستان تأکید کرده و البته طرفین برای حفظ تماس‌ها درباره افغانستان توافق کرده‌اند.
دفتر نخست‌وزیری پاکستان نیز ضمن اشاره به اظهارات عمران‌ خان در زمینه لزوم ارائه کمک‌های بشردوستانه به افغانستان، تصریح کرد که طرفین « توافق کردند که تماس‌های خود را جهت ادامه هماهنگی تلاش‌ها در پشتیبانی از صلح و ثبات در افغانستان، ادامه دهند».
این در حالی است که به نوشته برخی رسانه‌ها، در جریان دیدار اخیر عمران خان و امامعلی رحمان در دوشنبه در حاشیه برگزاری نشست سران سازمان همکاری شانگهای، طرف پاکستانی پیشنهادی را برای برگزاری مذاکرات میان طالبان و با نمایندگان اقوام دیگر ازجمله تاجیک‌ها، ازبک‌ها و هزاره‌ها ارائه کرده بود. اگرچه به صورت رسمی پاسخ دولت تاجیکستان به این پیشنهاد منتشر نشده، اما به نظر می‌رسد طرف تاجیکی با این امر موافق بوده است. عمران خان پس از بازگشت از دوشنبه گفته بود طالبان را متقاعد می‌کند تا با مشارکت افرادی از اقوام دیگر یک دولت فراگیر تشکیل بدهد.
بااین‌حال خبرگزاری اسپوتنیک به نقل از یک منبع آگاه تاجیک اخباری مبنی بر عدم پیشرفت مذاکرات بین طالبان و مقاومت پنجشیر به میزبانی تاجیکستان منتشر کرد. این منبع که نامش ذکر نشده به اسپوتنیک گفته است که «تاکنون هیچ تحرکی در مذاکرات بین مقاومت افغانستان و طالبان در تاجیکستان صورت نگرفته است».
 
چشم‌انداز پیش‌رو
واکنش علنی طالبان نسبت به اظهارات و موضع‌گیری‌های دولت تاجیکستان برای نخستین بار طی ماه‌های اخیر مشاهده شده است. طی این بازه همچنین مواضع دیگری در سطوح پایین‌تر نسبت به ایران و حتی پاکستان نیز مطرح شده است. از این منظر، در یک رویکرد کلی، این واکنش بخشی از استراتژی کلان طالبان برای کاهش مداخلات کشورهای خارجی و به ویژه همسایگان در مسائل داخلی و آینده افغانستان تلقی می‌شود. بااین‌حال سطح و نوع واکنش‌ها نسبت به تاجیکستان و وجود مؤلفه تأثیرگذار پنجشیر در این زمینه، منحصربه‌فرد بودن واکنش طالبان نسبت به تاجیکستان را از منظری دیگر به اثبات می‌رساند.
از این منظر، واکنش طالبان به تاجیکستان واقعی‌تر و در چارچوب پاسخ به مواضع طرف مقابل ارزیابی می‌شود. بااین‌حال همچنان به نظر می‌رسد طرفین به آستانه تحمل خود نزدیک نشده‌اند. پیش‌بینی آن که کدام یک از طرفین با یک واکنش پیش‌بینی‌ نشده معادلات فعلی را بر هم بزند، کماکان دشوار است. اما هر اقدام غیرسازنده از سوی دولت تاجیکستان که احساس تهدید بالفعلی علیه طالبان ایجاد کند و یا هر واکنش حساب‌ نشده طالبان می‌تواند شرایط فعلی را تغییر دهد. پس از آن نیز مشخص نیست آیا طرفین مایل و قادر به ادامه تنش خواهند بود یا خیر. در صورت بروز درگیری‌های ولو محدود در مرزهای شمالی، طالبان که شمار قوای آن محدود است در یک نبرد نابرابر و کلاسیک با تاجیکستان درگیر خواهد شد و این امر تسلط بر کل افغانستان را برای این گروه دشوار می‌سازد.
از طرفی هم دولت تاجیکستان در صورت وارد آمدن ضربات نامتقارن از سوی طالبان، توانایی دفاع کافی نخواهد داشت و این امر واکنش روسیه را نیز در قبال این کشور در بر خواهد داشت.
در کنار این وضعیت غیرقابل پیش‌بینی، اهرم‌های کنترل تنش نیز به خوبی در این میان فعال شده‌اند. پاکستان روند فعالی از مذاکرات را با دولت تاجیکستان آغاز کرده است که این روند شدیداً مطلوب امامعلی رحمان است. این موضوع همچنین دست رحمان را در مذاکرات آتی در سفر پاریس و بروکسل بازتر می‌کند. در عین حال روسیه نیز که در تعاملات با آمریکا و پاکستان نیم‌نگاهی به وضعیت تاجیکستان دارد، در صورت جدی‌تر شدن وضعیت تنش‌ها می‌تواند اقدامات مؤثری برای کاهش تنش‌ها صورت دهد.
واقعیت اینجاست که به نظر می‌رسد دولت تاجیکستان توانایی‌های محدودی برای حمایت از جنبش مقاومت پنجشیر دارد و در عقلانیت محافظه‌کارانه امامعلی رحمان، به نظر نمی‌رسد که وی هیچ علاقه‌ای برای تشدید وضعیت امنیتی مرزهای جنوبی و تنش جدی و عملیاتی با طالبان داشته باشد. در عین حال دولت امامعلی رحمان به خوبی می‌داند که در دهه 1990 کشورهایی مثل روسیه، ایران و حتی هند جزو حامیان جبهه شمال بودند و امروز این کشور به‌تنهایی و با حمایت محدود برخی کشورهای اروپایی دست به چنین اقداماتی علیه طالبان و در حمایت از پنجشیر می‌زند. در عین حال انتقال چنین پیام‌هایی به طالبان می‌تواند هزینه‌های اقدامات فعلی را کاهش داده و آن را به سطح سیاسی تنزل داده و به اقدامی صرفاً با هدف دریافت امتیازات سیاسی در سطح داخلی و بین‌المللی برای ارتقای مقبولیت دولت امامعلی رحمان برساند.
انتهای مطلب/

*​پژوهشگر موسسه مطالعات راهبردی شرق