ایران شرقی/
ایران شرقی/ بندر چابهار در جنوب ایران تنها بندر اقیانوسی ایران در کرانه دریای عمان و اقیانوس هند است. بندري كه قابلیت پهلوگیری کشتی‌های اقیانوس‌پیما را دارد و از مناطق آزاد بازرگانی ایران می‌باشد. اگر به اهميت استراتژيكي و ژئوپلتيكي اين بندر توجه کنیم متوجه خواهیم شد که ايران در طول جنگ با عراق با بهره‌گيري از اين بندر توانست نقش مهمي در تداوم روابط بازرگاني و تجاري خود داشته باشد.
از طرفی پاکستان به دنبال توسعه بندر گوادر است اما به نظر می‌رسد اهمیت ژئوپلتیک این بندر برای اسلام‌آباد مهمتر از منافع اقتصادی آن است. با اینکه دولت این کشور کریدور مشترک چین و پاکستان را بزرگترین موفقیت اقتصادی خود می‌داند اما در حال حاضر بندر گوادر بیش از آنکه یک بندر تجاری باشد یک دژ نظامی است. پاكستان نيز مانند ایران در راستای توسعه اقتصادی گام برداشته و با همكاري چين سرمايه‌گذاري‌ها و تلاش‌هايي را براي تبديل بنادر خود به قلب بازرگاني منطقه به ویژه آسیای مرکزی انجام داده است.
در همین حال اگر نگاهي مقايسه‌اي به نقش ايران و پاكستان و همچنين گوادر و چابهار در آينده تجارت و اقتصاد منطقه داشته باشيم بايد گفت با توجه به پتانسيل‌ها و اولويت‌ها،‌ چابهار مي‌تواند به قطب اصلي اقتصادي در منطقه بدل شود. در اين نوشتار تلاش مي‌شود تا با واكاوي نگاه دولت‌هاي منطقه‌اي به فرصت طلايي چابهار براي ايفاي نقش راهبردي، تفاوت دیدگاه و نوع نگرش این کشورها به بندر چابهار را بررسی کنیم.

تفاوت نگاه ایران و پاکستان درباره توسعه بندر گوادر و چابهار
قبل از هر چیز باید به این نکته توجه داشته باشیم که پاکستان با دید امنیتی به موضوع توسعه بندر گوادر نگاه می‌کند. برای پاکستان مهم است که هند نمی‌تواند بندر گوادر را محاصره کند و یکی از دلایل آن فاصله زیاد این بندر از مرزهای هند به ویژه بندر بمبئی است. در سال 1971 هند تلاش کرد بندر کراچی را محاصره کند و این اقدام یک خطر امنیتی بزرگ برای پاکستان بود. تجربه جنگ با هند سبب شد که پاکستان آسیب پذیری بندر کراچی را به خوبی درک کند و به فکر جایگزینی بندر دیگری برای آن باشد که بندر گوادر به خوبی از این ظرفیت برخوردار است.
پاکستان به حضور هند در افغانستان هم از دیدگاه امنیتی می‌نگرد و از حمله احتمالی هند به پاکستان از طریق خاک افغانستان می‌ترسد بنابراین سعی دارد از حضور دهلی‌نو در افغانستان جلوگیری کند. پاکستان دولت کابل را سرسپرده هند می‌داند بنابراین همکاری بین افغانستان و هند را نمی‌پذیرد. در واقع هر جا که هند حضور داشته باشد تهدید امنیتی برای پاکستان است چه در کشورهای آسیای مرکزی باشد و چه در افغانستان.
استقرار کشتی‌های جنگی در بندر گوادر و کار گذاشتن رادارهای پیشرفته، همچنین تلاش برای حضور زیردریایی‌های جنگی چینی در بندر گوادر، ناشی از دیدگاه امنیتی پاکستان به موضوع توسعه این بندر می‌باشد. مسیرهای زمینی بندر گوادر چندان پیشرفتی نداشته و به نظر می‌رسد چین و پاکستان تمام توان خود را برای توسعه اسکله و نصب تجهیزات و فرودگاه نظامی به کار گرفته‌اند. در آینده مسیرهای ترانزیت انرژی و حمل کالا در بندر گوادر نیز مورد توجه قرار می‌گیرد اما ساخت و سازهای فعلی نشان دهنده اهمیت امنیتی بندر گوادر برای پاکستان است. مقامات سابق دفاعی پاکستان از جمله ژنرال «یاسین ملک» و ژنرال «لودهی» با شرکت در یک سمینار، توسعه بندر چابهار به دست هند را تهدید امنیتی برای پاکستان دانستند که این موضع‌گیری به خوبی دیدگاه امنیتی پاکستان را در این خصوص مشخص می‌کند.
برای ایران بر خلاف پاکستان افزایش روابط تجاری و توسعه اقتصادی مهمتر از مسائل امنیتی است با توجه به این موضوع ایران به بندر چابهار و حتی گوادر به عنوان یک فرصت طلایی برای افزایش حجم مبادلات تجاری و توسعه بازرگانی می‌‌نگرد. بندر چابهار در معادلات حمل و نقل جهانی و ترانزیت کالا در سطح بین‌المللی کاملاً شناخته شده است. این بندر که با داشتن موقعیت لجستیکی مناسب و حضور منطقه آزاد چابهار می توانست به دریچه ورودی کریدور شمال جنوب و محور شرق تبدیل شود، سال‌ها قبل در زمانی که منطقه آزاد چابهار به عنوان یکی از مناطق آزاد تجاری صنعتی کشور متولد گردید روزنه‌های روشن امید در قلب سرزمینی سوخته بود. بندری که در زمان جنگ تحمیلی یک تنه جور بسیاری از مبادلات بین‌المللی ایران را می‌کشید، پس از پایان جنگ یکباره فراموش شد. آن همه مزیت، اعتبار بین‌المللی و موقعیت سوق الجیشی و البته لجستیکی به فراموشی سپرده شد.
به هر حال ایران بیشتر با دید اقتصادی به موضوع نگاه می‌کند و به فکر توسعه تجارت خود با افغانستان و کشورهای آسیای مرکزی است. با توجه به نوع دیدگاه ایران و شرايط جغرافيايي منطقه آسياي مركزي و افغانستان و همچنين و پتانسيل‌هاي گوناگون ملي منطقه‌اي و بين‌المللي بايد گفت كه بندر چابهار در شرايط كنوني فرصتي طلايي براي ايفاي نقش منطقه‌اي را يافته است. فرصتي كه با توجه به شرايطي همچون سازندگی و سرمایه‌گذاری فراوان در آن، ساخت اسکله و افزایش گنجایش بندر و افزايش بارگیری کشتی‌های اقیانوس‌پیما (در خلیج چابهار)، ساخت راه‌آهن به سوی آسیای میانه و احداث فرودگاه بین‌المللی مي‌تواند یکی از مهمترین چهارراه‌های کریدور شمال-جنوب بازرگانی منطقه‌اي شود.
اهميت اين امر زماني بيشتر خواهد شد كه بدانيم اكنون سالانه 30 میلیون تن کالا از سوی کشورهای مختلف به سمت آسیای مرکزی ترانزیت می‌شود اما بسياري از كشورها کالاهای خود را از طریق دریای مدیترانه و سياه حمل می‌کنند. يعني با افزايش و بهبود راه‌هاي جاده‌اي و ريلي ايران، عملاً چابهار می‌تواند نقش مهمي در اقتصاد منطقه بازي كند. در اين راستا بايد توجه داشت كه در ماه‌هاي آينده با گشايش خط آهن تركمنستان، ايران و قزاقستان و همچنين طرح خط آهن شرق ايران (از چابهار تا ایستگاه کالشور در خراسان رضوی) کشورهای محصور در خشکی آسیای مرکزی می‌توانند با بهره‌گیری از ویژگی‌های بندر چابهار در ایران توان ترانزیت و صادرات خود را به دیگر کشورهای جهان بیش از پیش افزایش دهند و چابهار نيز بيش از هر زماني قابليت تبديل شدن به بندر متروپل براي کشورهای حوزه آسیای مرکزی و افغانستان را خواهد يافت.

دیدگاه هند درباره پروژه بندر چابهار و گوادر
با اینکه هند جنبه اقتصادی و امنیتی هر دو را درباره بندر چابهار در نظر دارد اما به نظر می‌رسد برای این کشور هم موضوعات امنیتی مهمتر باشد و منافع اقتصادی اولویت بعدی را دارد. از زمانی که چین سرمایه‌گذاری در بندر گوادر را آغاز کرد این موضوع سبب نگرانی بسیاری از کشورها از جمله هند شد. صرف نظر از منافع اقتصادی هدف دهلی نو از سرمایه‌گذاری در بندر چابهار، مانع تراشی برای جلوگیری از پیشرفت بندر گوادر و اهمیت آن در منطقه است. هند برای پیشرفت پروژه بندر چابهار با ایران به توافق رسید اما به صورت جدی این موضوع را پیگیری نکرده بود اما بعد از سرمایه‌گذاری چین در بندر گوادر این موضوع را پیگیری کرد.
ایران در دهه 70 به دنبال اجرای پروژه بندر چابهار بود اما نتوانست این پروژه را تکمیل کند. در سال 1984 این کشور از تکمیل پروژه بندر چابهار صرف نظر کرد تا اینکه هند پیشنهاد کرد حاضر است با سرمایه‌گذاری 85 میلیون دلاری به توسعه بندر چابهار کمک کند. هند از مدت‌ها قبل به دنبال این بود که از طریق پاکستان به افغانستان دسترسی پیدا کند و از آمریکا و کشورهای اروپایی خواست در این زمینه به اسلام‌آباد فشار بیاورند. با اینکه آمریکا به پاکستان فشار آورد که برای دسترسی هند به افغانستان و کشورهای آسیای مرکزی با هند همکاری کند اما پاسخ اسلام‌آباد مبهم بود و نشان می‌داد این کشور حاضر به همکاری در این زمینه نیست.
هند بعد از ناامید شدن از پاکستان سعی کرد از طریق ایران به افغانستان و کشورهای آسیای مرکزی دسترسی پیدا کند که سرمایه‌گذاری در بندر چابهار را به دنبال داشت. هند قصد دارد از بندر چابهار برای گسترش روابط بازرگانی با افغانستان و کشورهای آسیای مرکزی بهره‌برداری کند. بعد از تکمیل پروژه بندر چابهار روابط دهلی نو با تاجیکستان و سایر کشورهای آسیای مرکزی گسترش خواهد یافت. بعد از تکمیل پروژه بندر چابهار برقراری روابط تجاری با افغانستان نیز برای هند آسان‌تر خواهد بود.
هند سعی دارد با دور زدن پاکستان از طریق ایران به بازارهای افغانستان و کشورهای آسیای مرکزی دسترسی پیدا کند. پاکستان همیشه نگران این موضوع بوده که هند از طریق افغانستان مشکلاتی برای این کشور به وجود آورد. دسترسی هند به افغانستان از طریق بندر چابهار مشکلات امنیتی برای پاکستان به وجود می‌آورد بنابراین سازمان‌های امنیتی و تعیین کنندگان سیاست خارجی این کشور اوضاع را با دقت زیر نظر دارند. بعد از تکمیل پروژه بندر گوادر ممکن است هند تلاش کند از طریق شبه‌نظامیان بلوچ مشکلاتی به وجود آورد بنابراین پاکستان یک نیروی نظامی ویژه برای محافظت از مهندسان چینی و بندر گوادر در نظر گرفته است.

نظر افغانستان درباره توسعه بندر چابهار
 افغانستان تلاش دارد از تسلط پاکستان به مسیرهای ارتباطی و واردات کالای این کشور یابد. افغانستان محاط به خشکی برای رشد اقتصادی نیازمند آن است که به آبهای منطقه دسترسی پیدا کند. نه تنها چابهار، بلکه هر بندری که بتواند زمینه رشد اقتصادی این کشور را فراهم کند برای افغانستان اهمیت دارد. بندر چابهار علاوه بر گسترش مناسبات تجاری با ایران وابستگی مطلق از مسیر پاکستان را کم می‌سازد و یک جایگزین برای دسترسی به بازارهای جهانی است. از نظر مسافت بندر چابهار نسبت به بندر کراچی نزدیکتر است و این موضوع خود یک مزیت می‌باشد. اجناس افغانستان می‌تواند به اسم خود این کشور صادر شود در حالی که از بندر کراچی و مسیرهای پاکستان به نام این کشور صادر می‌شود.

نگاه كشورهاي آسياي مركزي به نقش چابهار
کشورهای آسیای مرکزی بیشتر از جنبه اقتصادی و سیاسی به بندر چابهار نگاه می‌کنند البته روابط تجاری و اقتصادی برای این کشورها مهمتر است. بندر چابهار به دلیل موقعیت راهبردی خود نزدیک‌ترین راه دسترسی کشورهای آسیای مركزي (ترکمنستان، ازبکستان، تاجیکستان، قرقیزستان و قزاقستان) به آبهای آزاد است و از اهمیت فراوانی برخوردار می‌باشد. در واقع نگاه راهبردي به چابهار در حالي است كه كشورهاي اين منطقه در حال كاهش وابستگي اقتصادي خود به روسيه هستند و در راستاي برنامه‌هاي رشد اقتصادي و افزايش روابط با خاور دور، خاورميانه و آفريقا می‌باشند بنابراین به بندر چابهار به عنوان ارزان‌ترين، امن‌ترين و نزديكترين راه مبالات بازرگاني نگاه مي‌كنند. 
در اين بين نگاه جدي تركمنستان و قزاقستان به راه‌اندازي خط آهن ايران تركمنستان و قزاقستان در اين راستا اهمیت زیادی دارد. علاوه بر اين نيز كشورهايي همانند تاجيكستان و قرقيزستان با توجه به دامنه مشكلات سياسي و امنيتي خود با ازبكستان تلاش مي‌كنند تا زمينه‌هاي بهره‌گيري بهتر و بيشتري را از بندر چابهار در روابط بازرگاني خود به عمل‌ آورند. تاجيكستان در سال‌هاي گذشته نيز تلاش كرده است تا با توجه به موقعيت راه‌هاي ايران و افغانستان ناگزیر نباشد کالاها و مسافران را از خاک ازبکستان عبور دهد. در اين بين ازبكستان هر چند چندان روابط سياسي مناسبي با ايران در سال‌هاي اخير نداشته اما با نگاهي اقتصادي به چابهار مي‌نگرد.
در شهريور ماه 1379 زماني كه موافقت نامه كريدور شمال – جنوب در سن پترزبورگ ميان وزراي حمل و نقل 3 كشور ايران، هند و روسيه به امضا رسيد چابهار به عنوان بندري استراتژيك در اين كريدور معرفي شد. در همين راستا هم بندر چابهار و راه‌هاي زميني اتصال آن به مرز تركمنستان كوتاه‌ترين مسير حمل و نقل زميني كالا در كريدور شرق و شاهراه تغذيه كشورهاي آسياي مرکزی معرفي ‌شد.
اكنون نيز با توجه به برخورداري چابهار از موقعيت ممتاز در شرق تنگه هرمز و درياي عمان در مسير خطوط اصلي كشتي‌راني به آفريقا، آسيا و اروپا به عنوان كوتاه‌ترين راه ارتباطي و ترانزيتي كشورهاي آسياي مرکزی و افغانستان به بازارهاي خليج فارس، آفريقا و ديگر نقاط جهان مطرح بوده و مورد توجه قدرت‌هاي منطقه‌اي و بين‌المللي قرار گرفته است. در عین حال هر چند روس‌ها در راهبردهاي سياسي، امنيت و اقتصادي خود چندان مايل به كاهش نقش روسيه در مبادلات بازرگاني كشورهاي آسياي مركزي با ساير كشورها نيستند، اما گزينه ايران و چابهار را بر هر گزينه‌اي همچون پاكستان ترجيح مي‌دهند. 

نتیجه‌گیری
در اين بين چين با توجه به نوع همكاري‌ها و پيوند سياسي-امنيتي با اسلام آباد هر چند نگاهي منفي به هر گونه افزايش نقش ايران و بندر چابهار در آينده اقتصاد منطقه ندارد، اما با توجه به نوع سرمايه‌گذاري‌هاي خود در پاكستان و رقابت با هند مايل است تا بنادر گوادر نقش مهمي را به جاي چابهار ايفا كند.
هند که پاکستان و چین را مانع بزرگی برای رسیدن به بازارهای آسیای مرکزی می‌داند تلاش می‌کند از مسیر بندر چابهار برای دسترسی به بازارهای جهانی استفاده کند. زیر نظر داشتن پاکستان نیز می‌تواند از نگاه امنیتی هدف دیگر هند از توسعه بندر چابهار باشد. افغانستان به دنبال رهایی از وابستگی مطلق به پاکستان است و کشورهای آسیای مرکزی به دنبال کسب منافع اقتصادی بیشتر از طریق بندر چابهار هستند.
شکی نیست که در حال حاضر بندر گوادر مهمترین رقیب بندرچابهار است و رقابت در این زمینه اجتناب ناپذیر می‌باشد.بدون تردید در شرایط کنونی بندر گوادر با توجه به سرمایه‌گذاری و ساخت و ساز چین حداقل تا 5 سال از بندر چابهار جلوتر است. علاوه بر موارد فوق، به طور طبیعی ایجاد پایگاه نظامی و تجهیز نیروهای دریایی و هوایی پاکستان و چین در کنار مرزهای آبی و خاکی ایران، حساسیت‌ها و آسیب‌پذیری‌های خاص خود را همراه دارد.
اگر از دید مثبت به موضوع نگاه کنیم بندر گوادر زمینه توسعه روابط اقتصادی و تجاری ایران و پاکستان و در سطح خردتر، پیوند دو منطقه آزاد چابهار و گوادر را فراهم می‌کند در شرایطی که 2 منطقه آزاد تجاری ایران و پاکستان در فاصله‌ای کمتر از 400 کیلومتر قرار گرفته‌اند، پیوندهای اقتصادی و تجاری این دو منطقه می‌تواند در توسعه و تنوع روابط تجاری و طرح‌های مشترک سرمایه‌گذاری مؤثر واقع شود.
به طور کلی همه چیز بستگی به موضع‌گیری 2 کشور پاکستان و ایران دارد. اگر پاکستان با توجه به دیدگاه امنیتی نسبت به توسعه بندر چابهار حساسیت نشان دهد روابط این کشور با ایران مانند گذشته نخواهد بود که به نظر می‌رسد پاکستان بیشتر از دیدگاه امنیتی به موضوع می‌نگرد. اگر پاکستان جنبه‌های اقتصادی را در نظر بگیرد و در زمینه امنیتی از خود انعطاف نشان دهد پیوندهای اقتصادی این کشور با ایران گسترش خواهد یافت. 
انتهای مطلب/.