اهمیت منابع آبی مشترک بویژه حوضه آبریز هیرمند برای ایران و افغانستان در طول تاریخ و به طور خاص پس از انعقاد معاهده پاریس، سبب شکل‌گیری تعاملات درهم‌تنیدۀ هیدروپلیتیکی میان دو کشور بر سر بهره‌برداری از این منبع مشترک شده است.
طی مطالعات صورت گرفته، تحلیل سطوح مناقشات و همکاری‌های آبی در برخی از مهم‌ترین تعاملات هیدروپلیتیکی ایران و افغانستان بر سر رودخانه هیرمند به 13 بازه زمانی تقسیم‌بندی و در جدول 1 ارائه شده است.
نتایج مطالعه تاریخ روابط هیدروپلیتیکی دو کشور بر سر هیرمند نشان می‌دهد که با حکمیت کشورهای ثالث، وضعیت تعاملات هیدروپلیتیکی بر سر تسهیم آب هیرمند بدتر شده است.
تعاملاتِ پیش رو و مناقشاتِ حال حاضر ایران و افغانستان بر سر هیرمند، از اين پتانسيل برخوردار است كه بتواند کاتالیزوی برای تغییر روند مناقشات و حرکت به سمت همکاری و شکل‌گیری هدف مشترک میان ایران و افغانستان باشد.

مطالعات شرق/

حجت میان آبادی؛ عضو شورای علمی موسسه مطالعات شرق
سیده زهرا قریشی؛ پژوهشگر موسسه مطالعات شرق


مقدمه
اهمیت منابع آبی مشترک بویژه حوضه آبریز بین‌المللی هیرمند برای ایران و افغانستان در طول تاریخ و به طور خاص پس از انعقاد معاهده پاریس، سبب شکل‌گیری تعاملات درهم‌تنیدۀ هیدروپلیتیکی میان دو کشور بر سر بهره‌برداری از این منبع مشترک شده است. حوضه آبریز هیرمند بین سه کشور افغانستان (82 درصد)، ایران (15 درصد) و پاکستان (3 درصد) مشترک است که در کشور افغانستان به نام حوضه آبریز هلمند و در ایران به نام حوضه آبریز هامونِ هیرمند معروف است. این حوضه 14 ولایت افغانستان و بخشی از دو استان سیستان و بلوچستان و خراسان جنوبی ایران را دربرگرفته است.

آورد کل رودخانه‌هاي حوضه آبريز هيرمند که از بالادست و کشور افغانستان سرچشمه مي‌گيرند، حدود 10 ميليارد متر مکعب در سال برآورد شده است که از اين ميان سهم رودخانه هيرمند (در بالادست سد کجکي) حدود 6 ميليارد متر مکعب در سال است. بر اساس معاهده سال 1351ش، میزان حقابه ایران از آب رودخانه بین‌المللی هیرمند در سال‌های نرمال و فوق نرمال 820 میلیون متر مکعب در سال تعیین شده است.

این نوشتار تلاش دارد تا با بررسی روند تاریخی مراودات هیدروپلیتیکی دو کشور ایران و افغانستان و شناخت عوامل اثرگذار بر شکل‌گیری مناقشات و همکاری‌های هیدروپلیتیکی در بازه‌های تاریخی بین دو کشور، به تبیین تعاملات پیشِ روی دو کشور بپردازد. تحلیل روند تعاملات گذشته و شناخت عوامل منجر به شکل‌گیری تعاملات هیدروپلیتیکی (همکاری و مناقشه) میان دو کشور، اقدامی ضروری برای تبیین چشم‌اندازِ مطلوب برای مراودات آینده است و این مهم برای سیاست‌گذاری و نیل به پیشرفت پایدار در منطقه الزامی است.

بر این اساس، تلاش ‌شده است ابتدا ماهیت مناسبات آب‌های فرامرزی تبیین و نشان داده شود که در تعاملات هیدروپلیتیکی، مناقشه و همکاری دو روی یک سکه‌ هستند و به­ صورت هم زمان، پویا، تطورگرا و توأمان میان ذی‌مدخلان در سطوح مختلف رخ می‌دهند. سپس، تعاملات ایران و افغانستان بر سر رودخانه هیرمند و وقایع سیاسی، امنیتی و اجتماعی اثرگذار و اثرپذیر بر این تعاملات تبیین و تحلیل می‌شود. در نهایت، تلاش می‌شود تحلیلی از وضعیت تعاملات حال حاضر و تصویری از تغییر و تحول تعاملات آتی ارائه ‌گردد.

توأمانی همکاری و مناقشه بر سر منابع آب مشترک
شناخت و مطالعه تاریخ به فهم و تحلیل وضعیت کنونی یک پدیده کمک می‌­کند. درس آموخته‌­های تاریخی همچنین می‌توانند راهبردهای جامع‌تر و سیاست­‌های پایدارتری را برای آینده رقم بزنند. بر این اساس، در مطالعات هیدروپلیتیکی، بررسی تاریخ مناسبات هیدروپلیتیکی برای شناخت تحولات و پیشنهاد سیاست­‌های آبی بین کشورها بسیار حائز اهمیت است. بررسی تاریخ مناسبات آبی و هیدروپلیتیکی نشان می‌دهد که مناقشه و همکاری الزاماً متضاد یکدیگر نیستند و می‌توانند بصورت پویا و توأمان در یک حوضه آبریز وجود داشته باشند.

مناسبات هیدروپلیتیکی از جمله فرآیندهای به‌ شدت سیاسی هستند که در درون خود به‌طور هم زمان مناقشه و همکاری را جای داده‌­اند. همکاری به مثابه اقداماتِ هماهنگ برای نیل به نتیجه جمعی، یک فرآیند بازتابی از هنجارها و انگاره‌های بازیگران است. از سویی دیگر، مناقشه پدیده‌ای طبیعی و غیرقابل اجتناب است و به معنی تقابل علاقه‌مندی‌ها است. نکته حائز اهمیت آن است که «مناقشه» همیشه نامطلوب و مضر نیست؛ بلکه می‌­تواند در برخی مواقع عاملی برای تغییرات و کاتالیزوری برای شکل‌دهی به همکاری نیز باشد.

با این نگاه، به منظور تحلیل تعاملات هیدروپلیتیکی و سطوح همکاری و مناقشه در حوضه‌های آبریز فرامرزی زیتون و میراماچی (2008) پنج سطح برای تبیین همکاری و چهار سطح برای تبیین سطوح مناقشه میان کشورهای ساحلی معرفی نموده‌اند. سطوح همکاری به ترتیب عبارتند از: مواجهه با مشکل، اقدام مشترک موردی، هدف مشترک، هنجار مشترک و هویت جمعی. سطوح مناقشه نیز به ترتیب عبارتند از: مناقشه غیرسیاسی، مناقشه سیاسی‌‌سازی‌شده، مناقشه امنیتی‌سازی‌شده یا فرصت­‌سازی‌ شده و مناقشه خشونت‌بار.

گذشته و حال تعاملات ایران و افغانستان بر سر رودخانه هیرمند
پیوستگی‌های تاریخی و فرهنگی دو کشور ایران و افغانستان هرگز به یک باره گسسته نمی‌شود و دوام آن به مراتب بیش از پیوستگی سیاسی دو کشور است، اما جدایی هرات از ایران و تبعات معاهده پاریس (1857م)، باعث شد ماهیت رودخانه هیرمند از یک رودخانه داخلی به یک رودخانه فرامرزی بین‌المللی تغییر کند. این تغییر، افغانستان را در موقعیت بالادست منابع آبی مشترک حوضه آبریز هیرمند قرار داد. به همین دلیل این کشور نسبت به تنها منبع آب موجود برای توسعه دو منطقه جدا شدۀ استان سیستان و ولایت نیمروز حساس شد. از آن زمان، منابع مشترک میان دو کشور جنبه فرامرزی پیدا کردند و بهره‌برداری و استفاده از آن‌ها منوط و محدود به مذاکرات بین دولت‌ها و نه مردمان محلی شد که این مسأله چالش‌های متعددی را در طول تاریخ به وجود آورده است.

نظر به اهمیت منابع آبی مشترک در حوضه آبریز هیرمند برای ایران و افغانستان، دو کشور همواره در طول تاریخ برای رسیدگی به نحوه تسهیم آبِ مشترک، تعاملاتِ متعددی در سطوح مختلف داشته‌اند و حکمیت‌های متعددی میان آنها صورت گرفته است. طی مطالعات صورت گرفته، تحلیل سطوح مناقشات و همکاری‌های آبی در برخی از مهم‌ترین تعاملات هیدروپلیتیکی ایران و افغانستان بر سر رودخانه هیرمند به 13 بازه زمانی تقسیم‌بندی و در جدول 1 ارائه شده است. این تقسیم‌بندی مبتنی بر وقایع آبی حائز اهمیت بر سر رودخانه هیرمند می‌باشد. با توجه به اهمیت مسأله و نتایج حاصل از این مطالعه، در ادامه برخی از مهم‌ترین این تعاملات تحلیل و ارزیابی شده‌اند.

دو کشور ایران و افغانستان پس از بی‌نتیجه ماندن حکمیت‌ مک‌ماهون و عدم کسب توافقی رسمی و دائمی بر سر مسأله آب هیرمند در طی مراودات متعدد دو جانبه، در سال 1329ش (1951م) به پیشنهاد ایالات متحده آمریکا پذیرفتند تامریک کمیسیون بی‌طرفی برای حکمیت در خصوص مسئله آب هیرمند تشکیل شود. این کمیسیون در رأی نهایی خود حقابه شرب و کشاورزی بخش ایرانی رودخانه هیرمند را 22 مکعب بر ثانیه تعیین کرد. اما نتیجه این حکمیت نیز مورد پذیرش طرف ایرانی قرار نگرفت و مجدداً مسأله آب ایران و افغانستان بلاتکلیف باقی ماند.
پس از آن، تشکیل سازمان پیمان مرکزی (سنتو) در سال 1334ش (۱۹۵۵م) بعد از جنگ سرد نقش بسزایی در تغییر روند مراوادت ایران و افغانستان بر سر منابع آب ایفاد نمود.
  
 زیرا بر اساس این پیمان ایالات متحده تصمیم گرفت کمک‌های مالی خود را به افغانستان و به‌ویژه در جریان توسعه هلمند کاهش دهد تا به ضرر متحدان خود در این پیمان کاری انجام نداده باشد. لذا از اواسط دهه 1960م بودجه ایالات متحده در افغانستان کاهش یافت و به ترتیب در طی سال‌های 1971، 1972 و 1973 به 600000، 400000 و 500000 دلار رسید. این تغییرات اولین عامل مجاب کننده افغانستان به ارائه پیشنهاد 4 مترمکعب حقابه بیشتر از آنچه که کمیسیون بی‌طرف برای بخش ایرانی هیرمند تعیین نموده بود، شد. زیرا افغانستان نیاز داشت برای ادامه پروژۀ توسعۀ هلمند معاهده‌ای منعقد کند تا بتواند به وام و کمک‌های مالیِ مؤسسات بین‌المللی برای ادامه اهداف خود و پروژه توسعه دره هلمند دست یابد. کمک‌های بین‌المللی در بیشتر مواقع به حوضه‌هایی که در آن وضعیت تقسیم آب مشخص نباشد سخت تعلق می‌گیرند. بر این اساس، سفیر افغانستان در لندن طی سفری به ایران اعلام نمود که دولت افغانستان با افزایش میزان سهم ایران از 22 به 26 متر‌مکعب در ثانیه موافقت کرده است.

سرانجام در سال 1351 معاهده هیرمند منعقد شد و این معاهده در سال 1352ش (1974م) توسط مجلس دو کشور به تصویب رسید. با توجه به مفاد معاهده هیرمند، رئیس هیئت مذاکره کنندۀ افغانستان به واسطه این مذاکره در طول زمان‌های مختلف مورد تمجید دولت‌مردان این کشور قرار گرفته است؛ تا جایی که اشرف غنی، رئیس جمهور افغانستان، طی مراسمی در سال 2016، موسی شفیق صدراعظم وقت و امضاء کننده معاهده هیرمند را «شهید» نامید و اظهار کرد: «معاهده‌ای که شهید موسی شفیق با ایران بر سر رودخانه هیرمند منعقد کرد سرتاسر به نفع مردم افغانستان بوده است».

از سوی دیگر، مطبوعات افغانستان تبلیغات وسیعی را درباره معاهده هیرمند انجام داده‌اند، تا جایی که برخی مدعی شده‌اند ضروری است به دلیل مزایای متعدد این معاهده برای افغانستان مجسمه موسی شفیق در میدان‌های شهرهای نیمروز و کابل نصب شود. همچنین به نقل از روزنامه اطلاعات، یکی از مفسران رادیو کابل در تفسیری پیرامون معاهده مذکور یادآور شد «امضای این معاهده برای افغانستان ضروری بود. این معاهده می‌تواند برای عمران و آبادانی هیرمند سرمایه‌های بین‌المللی جذب کند. زیرا اگر که مشکل تقسیم آب هیرمند حل نمی‌شد، افغانستان قادر نبود سرمایه‌های عمرانی لازم را برای منطقه تأمین کند و سازمان‌های مالی بین‌المللی به پیشنهادهای افغانستان درباره وام و اعتبارات لازم توجه نمی‌کردند». مقام‌های وزارت انرژی و آب افغانستان نیز تأکید داشتند که اگر مشکلات آبی افغانستان با کشورهای همسایه حل نشود، جامعه جهانی حاضر به سرمایه‌گذاری در پروژه‌های ذخیره‌های آبی و تولید برق نخواهد بود. لذا اسناد و مطالعات نشان می‌دهند انعقاد معاهده رسمی هیرمند برای افغانستان مثمربه‌ثمر بود؛ زیرا این کشور توانست به ظاهر مناقشه آب هیرمند را در نگاه بین‌الملل حل شده جلوه دهد و کمک فنی و مالی بیشتر برای توسعه و ساخت و ساز در این حوضه دریافت نماید.

عامل ترغیب‌کننده دوم افغانستان برای انعقاد معاهده هیرمند در آن دوره، جلبِ نظرِ مقاماتِ ایرانی مبنی بر دسترسی آن به آبراهه‌های آزاد ذکر شده است. زیرا افغانستان تا سال 1955 حدود 80 درصد از واردات و صادرات خود را از راه پاکستان انجام می‌داد. اما در آن سال ارتباط دو کشور افغانستان و پاکستان به دلیل مسأله پشتونستان رو به تیرگی رفت و در نتیجه آن جریان انتقال کالا از طریق پاکستان متوقف شد. این مسأله اهمیت راه‌های ترانزیتیِ ایران، به ویژه بندر عباس را برای افغانستان پررنگ ساخت. زیرا افغانستان كشوري محاط در خشكی است و هميشه نياز دارد تا براي فائق آمدن به چالش‌هاي ترانزيتي و تجارتي خود، راهِ جديدي را براي دسترسي به آب‌هاي آزاد پيدا کند. از این‌رو، این کشور در این دوره تلاش کرد تا با ارائه 4 مترمکعب حقابه بیشتر از آنچه در حکمیت کمیسیون بی‌طرف اعلام شده بود، رضایت مقامات ایرانی را به استفاده از راه ترانزیتی جلب کند.

با وجود انعقاد یک معاهده رسمی، اما اختلاف میان دو کشور بر سر مسئله آب همچنان باقی است؛ زیرا در این معاهده حقابه‌ای برای محیط‌زیست و هامون‌ها در نظر گرفته نشده است. موضعِ ایران در زمان انعقاد معاهده صرفاً تلاش برای دستیابی به آب معین و تضمین شده برای مصرف کشاورزی اهالی سیستان بوده و شرایط آن دوره، ایران را مجاب به پذیرش این معاهده کرد. این مهم نمایان‌گر آن است که هیچ یک از دو کشور در آن دوره به مسأله تأمین آب زیست‌محیطی‌ توجهی نداشته‌اند و حقابه زیست‌محیطی هامون‌ها مسکوت باقی مانده است.

مطالبه جمهوری اسلامی ایران مبنی بر حقابه محیط‌زیست سبب شده است که برخی از رسانه‌ها و شخصیت‌ها با تحریک احساسات ملی‌گرایانه مردم افغانستان درصدد جریان‌سازی باشند. این جریان باعث شده است که در حال حاضر دولت‌مردان افغانستان تمایل نداشته باشند که به راه‌حل مشترک نهایی بر سر سایر آب‌های مشترک با ایران دست یابند و از سوی دیگر در تلاش جدی هستند که با کمک کشورهای ثالث، ساخت و ساز در پروژه‌های آبی خود را تسریع بخشند. روند مذکور منجر به عدم تأمین آب مورد نیازِ زیست‌محیطیِ تالاب‌های بین‌المللی هامون و خشک شدن آن‌ها، ایجاد منبع طوفان‌های گرد و غبار در منطقه شده، به تبع آن بیماری‌های حاد تنفسی شایع گردیده و امنیت انسانی (اقتصادی-اجتماعی) منطقه را با تهدیدها و آسیب‌های جدی مواجهه کرده است. به طور خلاصه این که تبعات، اقتصادی، سیاسی و زیست‌محیطی کاهش آورد آب رودخانه هیرمند عاملی برای ایجاد تغییرات و دگرگونی اجتماعی در منطقه سیستان بزرگ بوده است.