ازبکستان امروز به واسطه 3 عامل مهم واقع شدن در منطقه ای بحرانی، عدم همراهی با سیاست های منطقه ای روسیه و وجود زمینه‌های قدرتگیری مخالفان اپوزیسیونی و مسلح، در شرایط دشواری به لحاظ موفقیت در انتقال مسالمت آمیز قدرت دارد.

ایران شرقی/ دورنمای سیاسی-امنیتی آسیای مرکزی که تا چند سال پیش، نشانه‌هایی از یک طوفان در حال وقوع بود، اکنون به واقعیت نزدیک شده است.
دوشنبه شب، خبرگزاری‌های روس زبان «سیوودنیا» و «ایتارتاس» به نقل از خبرگزاری «اوز نیوز» (خبرگزاری رسمی و دولتی ازبکستان) از وخامت حال رهبر ازبکستان «اسلام کریم‌اف» خبر دادند. در خبر آنان آمده است، بدنبال سکته مغزی کریم اف و وخامت حال وی، 2 تن از برترین جراحان روسی و اسرائیلی، به همراه یک تیم پزشکی آلمانی راهی تاشکند شدند. در همین حال، برخی منابع، از مرگ وی نیز خبر می‌دهند و دلیل عدم اعلام رسمی آنرا، تلاش برای ایجاد فضایی مناسب در انتقال اولیه قدرت در نظر دارند.
از جمله نکات قابل تامل، عدم تکذیب خبر از سوی محافل رسمی دولت ازبکستان تا این لحظه است. حدود 3 سال پیش نیز، شایعه شد اسلام کریم اف بنابر ضایعه سکته قلبی حال چندان مساعدی نداشته و تلاش‌هایی برای انتخاب جانشینی وی آغاز شده است. بلافاصله پس از انتشار این خبر، (در حالی که بعدها خبر سکته وی تایید شد) دولت ازبکستان با انتشار بیانیه ای، شایعات ناتوانی کریم اف در ادامه ریاست جمهوری را ساخته و پرداخته مخالفان سیاسی خارج نشین وی اعلام کرد و خیلی زود نیز کریم اف در مقابل دوربین‌ها حاضر شد.
اما اینبار، داستان روی متفاوتی دارد. ضمن اینکه خبرگزاری رسمی ازبکستان خبر اولیه وقوع سکته را تایید کرده است، تا 24 ساعت پس از اعلام خبر اولیه نیز، هیچ بیانیه ای در تکذیب شایعاتی از مرگ و یا ناتوانی ادامه حکمرانی وی صادر نشده است. ضمن آنکه فراخوانی پزشکان مجرب جهانی به تاشکند، گویای جدی بودن مسئله نیز می‌باشد.
پس از انتشار خبر اولیه وخامت بیماری کریم اف، همگی رسانه‌های منطقه و جهان به پوشش این خبر مبادرت ورزیدند و بیماری وی به تیتر اصلی رسانه های منطقه و سرخط اخبار رادیو و تلویزیون کشورهای مختلف جهان تبدیل یافت. این موضوع خود حکایت از نگرانی‌هایی جدی در باب آینده اوضاع سیاسی این کشور و بحران احتمالی جانشینی که در گذشته از جمله سناریوهای محتمل در منطقه محسوب می‌گردید، دارد.
رویکرد رسانه‌های مخالف دولت ازبکستان
در حالیکه رصد سایت‌های وابسته به مخالفان دولت ازبکستان تاکنون خروجی مشخصی بجز اعلام خبر سکته اسلام کریم اف ارئه نداده‌اند، سایت خلق حرکتی از مهمترین رسانه‌های مخالف دولت ازبکستان در خصوص تحولات روزهای اخیر و آنچه روی داده است، اطلاعات بیشتری را منتشر کرده است.
 به نوشته این سایت، سه شنبه هفته گذشته، اسلام کریم اف در شب پذیرایی از قهرمانان المپیکی ازبک به علت زیاده روی در مصرف الکل، به زمین افتاد و از هوش رفت. بلافاصله وی به بیمارستان شماره یک تاشکند منتقل و در آنجا نیز مشخص گردید که کریم اف دچار سکته مغزی شده است. از شب گذشته نیز پزشکان آلمانی و اسرائیلی کار درمان وی را آغاز کرده و به احتمال زیاد و با توجه به رفع خطر در طی 5 روز گذشته، وی زنده خواهد ماند.
این سایت همچنین از عدم حضور قطعی کریم اف در جشن های روز استقلال که قرار است در تاریخ یکم سپتامبر، پنجشنبه هفته جاری، برگزار شود، خبر داد. به گفته خلق حرکتی، «شوکت میرزیایف» نخست وزیر در این مراسم شرکت خواهد کرد.
فرضیه‌های آینده جانشینی
تا پیش از سال 2013، در محافل حتی کارشناسی نیز گلناره کریم آوا دختر ارشد کریم اف، مدعی شماره یک کسب عنوان جانشینی پدر محسوب می‌شد. این وضعیت بنابر دلایلی از جمله کسب شهرت و محبوبیت، ثروت اندوزی و اتصال وی به مراکز اصلی قدرت، به حقیقت نزدیکتر هم بود اما اختلافات وی با مقامات ارشد دولتی و نیز سو استفاده عیان از قدرت اعطایی، وی را مغضوب پدر و از سال 2014 گلناره را در بازداشت خانگی قرار داد. از آن زمان تاکنون نیز علیرغم نام بردن از اسامی مختلفی از جمله «تیمورتیلی یوا» همسر «لولا» دختر کوچک کریم اف، هیچگاه مسئله جانشینی وی با جدیت مورد پیگیری قرار نگرفت. به هر ترتیب اکنون که به نظر اسلام کریم اف در حال ترک دنیا بدون اعلام نظر در خصوص جانشینی احتمالی خود میباشد، فرضیاتی قابل اعتنا در فردای پس از اسلام کریم اف، مطرح و قابل ارائه است.
فرضیه قطعی:
بنابر قانون اساسی ازبکستان، چنانچه رئیس جمهور به هر دلیلی از توان انجام مسئولیت خود بر نیاید، پس مدیریت کشور به صورت موقت به رئیس مجلس سنای این کشور واگذار شده و طی سه ماه بعدی انتخابات جدید دایر خواهد شد. ذکر عناوین مختلف، نه در این برهه زمانی بلکه برای حداقل انتخابات 3 ماهه آینده خواهد بود.
فرضیات احتمالی:
به اعتقاد بیشتر تحلیلگران جانشین کریموف یکی از افرادی خواهد بود که در حال حاضر در سطح مقامات عالی ازبکستان قرار داشته و حد اقل یک دهه عضو تیم کریموف بوده است.
تعداد چنین افرادی خیلی زیاد نمی باشد و عمدتا از سه نفر نام برده می شود.
1.  «شوکت میرزیایف» نخستوزیر ازبکستان، متولد 1957 (استان جیزخ). وی در گذشته مسئولیت نمایندگی پارلمان، استانداری «جیزخ» و «سمرقند» را عهده دار بوده و از سال 2003 به این طرف نخست وزیر ازبکستان می باشد.
2.  «رستم عظیم اف» معاون اول نخست وزیر و وزیر دارایی، متولد 1958 (شهر تاشکند). وی در گذشته مسئولیت معاونت نخستوزیری، وزارت دارایی، وزارت اقتصاد وزارت اقتصاد کلان و آمار، وزارت ارتباطات اقتصادی خارجی، سرمایه گذای و تجارت  ازبکستان را نیز عهده دار بوده و از سال 2005 به این طرف معاون اول نخست وزیر این کشور می باشد.
3.  «رستم عنایت اف» رئیس سازمان امنیت ملی، متولد 1944 (استان سرخاندریا). وی از سال 1995 به این طرف ریاست سازمان امنیت ملی ازبکستان را بر عهده داشته و قبل از آن در سازمان «کا گ ب» اتحاد شوروی کار کرده و ماموریت های خارجی نیز داشته است (از جمله از سال 1976 تا 1981 در افغانستان).
هر سه نفر یادشده از افراد با نفوذ سیاسی ازبکستان بوده و در کنار حمایت های گروه های نخبه سیاسی و مالی، همچنین پشتیبانی مناطقی را با خود دارند که به نوعی از آن نمایندگی می کنند. برخی از منابع دارایی های هر یک از آنها را بین 2 تا 4 میلیارد دلار ارزیابی می کنند.
اما برخی از تحلیلگران بر آنند که عنایت اف به دلیل کهولت سنی (72 ساله) احتمالا از سوی کریم اف به عنوان جانشین بالقوه در نظر گرفته نشده است. بنابر این انتخاب اصلی بین میرزیایف و عظیم اف خواهد بود که هر دو نیز زیر 60 سال سن دارند.
تحلیلگران روس بر آنند که شانس میرزیایف یک مقدار بیشتر می باشد زیرا وی به خانواده کریموف نزدیک تر بوده و از حمایت های عنایت اف نیز برخوردار می باشد.
سناریوهای کارشناسی:
با این حال، دیگر سناریوهایی از سوی کارشناسان مطرح مسائل سیاسی و شرایط قدرت گیری آنان نیز مطرح شده است.
1-یکی از این سناریوها، تحقق «سناریوی ترکمنی» در ازبکستان است که بر این اساس جانشین کریموف (همانند جانشین ترکمنباشی از سوی بردی محمد اف) می تواند به اصطلاح از پشت صحنه وارد فضا شده و در راس قدرت قرار گیرد (البته ضمن توافق نخبگان بر سر نامزد واحد).
2-«مارس ساری اف» کارشناس سیاسی و تحلیلگر مسائل منطقه بر آن است که چنانچه به هر دلیلی دیگر کریم‌اف در راس قدرت قرار نداشته باشد، موضوع جانشینی وی نه تنها برای ازبکستان بلکه برای منطقه و قدرتهای ذی نفع نیز از اهمیت بالای برخوردار خواهد بود.
به اعتقاد وی روسیه و چین نسبت به انتقال آرام و مسالمت آمیز قدرت در ازبکستان علاقه مند بوده در حالی که نگاه آمریکا به این موضوع متفاوت می‌باشد. زیرا بی ثبات شدن ازبکستان در رابطه با بحث جانشینی کریم‌اف نه تنها وضعیت داخلی این کشور بلکه همسایه‌های تاشکند را نیز با چالش های جدی امنیتی مواجه خواهد کرد.
3-«کمال الدین ربیم اف» کارشناس سیاسی ازبک مقیم فرانسه نیز معتقد است: کریم‌اف به عنوان یک سیاستمدار باتجربه از مدت‌ها پیش جانشین خود را انتخاب کرده است. مهمترین مسئولیت جانشین وی ادامه خط مشی سیاست خارجی موجود ازبکستان در رابطه به فضای شوروی سابق و آسیای مرکزی می‌باشد.
این تحلیلگر ازبک از 2 نفر به عنوان جانشین احتمالی کریم‌اف نام برده است که یکی از آنها «شوکت میرزیایف» نخست وزیر و «رستم عظیم اف» معاون اول نخست وزیر ازبکستان می‌باشد.
به اعتقاد وی، میرزیایف و عظیم‌اف تقریبا از شانس یکسانی برخوردارند ولی پیشی گرفتن یک از آنها بستگی به آن دارد که کریم‌اف بتواند از بستر بیماری بیرون و به صورت علنی (یعنی در میان نخبگان سیاسی) یکی از آنها را جانشین خود اعلام کند. ولی اگر به هر دلیلی کریم‌اف نتواند این کار را انجام دهد، پس شاهد تشدید رقابت‌های میان نخبگان عالی این کشور برای اشغال کرسی ریاست جمهوری خواهیم بود.
سناریوهای منطقه‌ای:
ازبکستان امروز به واسطه 3 عامل مهم واقع شدن در منطقه ای بحرانی، عدم همراهی با سیاست های منطقه ای روسیه و وجود زمینه‌های قدرتگیری مخالفان اپوزیسیونی و مسلح، در شرایط دشواری به لحاظ موفقیت در انتقال مسالمت آمیز قدرت دارد.
1-منطقه آسیای مرکزی تحت تاثیر فاکتورهای سه گانه محیط طبیعی، محیط انسانی و بازیگران خارجی از حدود 4 سال قبل شاهد شکلگیری غیرمعمول برخی جریانات وارداتی بوده است. این وضعیت در چند وضعیت اکنون قابل تشدید شده است الف: رشد روز افزون گرایشات مذهبی با رویکرد سلفی-تکفیری. ب: تجمع و سازماندهی گروه‌های مسلح در شمال افغانستان. ج: افزایش جذب و اعزام نیرو به کشورهای عراق و سوریه و بیعیت گروه‌های تروریستی منطقه با داعش. د: مرگ یا ازکارافتادگی یکی از روسای جمهور اقتدارگرای آسیای مرکزی و سردرگمی و منازعه برسر کسب کرسی قدرت.
وضعیتی که امروز ازبکستان درگیر آن است، تنازع جانشینی و عدم انتخاب فرد جانشین در صورت بروز چنین مشکلاتی از سوی کریم اف است. مسئله ای که میتواند آینده این کشور را بنابر دلایل از پیش گفته، به تنش و تشنج برساند.
2-به فرض انتخاب و قدرتگیری جانشین احتمالی کریم اف، بنابر تناقضات جدی و پارادوکس‌های رفتاری تاشکند در مواجهه با روسیه در سال‌های اخیر، و عدم حمایت احتمالی مسکو از فرد جایگزین، بنابر نبود حمایت منطقه‌ای، ساختار سیاسی-امنیتی ازبکستان بنابر احتمال بالای تحرکات بازیگران مخالف مسلح، با چالشی جدی مواجه خواهد گردید.
3-در شرایط فعلی، جرقه‌هایی که از وقوع درگیری در تصاحب قدرت حاصل خواهد شد، میتواند از سوی جریانات خواهان بی ثباتی در مناطق همجوار کشور از جمله حرکت اسلامی ازبکستان که با داعش اعلام همپیوندی کرده است (این حرکت اکنون در افغانستان بیش از 2500 هوادار ازبکی مسلح و خواهان برقراری نظام مبتنی بر خلافت در پروژه خراسان بزرگ است)، و جریان اپوزیسیون مخالف خارج نشین (با ردای راه اندازی تظاهرات‌های ضد دولتی و تشکیل دولتی با رویکرد جدید)؛ میتواند تهدیداتی در سطوح مختلف از عملیات های محدود، بمب گذاری های انتحاری، درگیری‌های چریکی تا ایجاد تنش و توسعه ناامنی را در روزهای آینده ازبکستان به تصویر کشد.