مطالعات شرق/

مصطفی زندیه*
 
براساس اخبار منتشر شده توافقنامه تسهیل همکاری اقتصادی پاکستان و فدراسیون روسیه بین مقامات انرژی دو کشور در تاریخ 22 نوامبر 2020 (دوم آذرماه 1399) به امضاء رسید. طبق این توافقنامه خط لوله‌ای به طول 1100 کیلومتر از کراچی به قصور واقع در ایالت پنجاب پاکستان احداث خواهد شد. روزنامه اکسپرس تریبیون طی گزارشی اعلام کرد هزینه اولیه پروژه خط لوله انتقال گاز 1100 کیلومتری 2 میلیارد دلار برآورد شده است. سهام پاکستان دراین پروژه 74 درصد و سهام روسیه 26 درصد خواهد بود. شرکت‌های روسی با هدف تأمین گاز مایع (LNG)  خط لوله 1100 کیلومتری از بندر قاسم کراچی به منطقه قصور واقع در ایالت پنجاب را احداث خواهند کرد. این خط لوله توانایی انتقال سالانه 12.4 میلیارد فوت مکعب گاز را دارد. گفته می‌شود ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه نیز علاقه زیادی به پروژه تأمین گاز وارداتی به ایالت پنجاب داشته و اساساً هر دو طرف این طرح را آغازِ دوره‌ای جدید و فرصتی برای تقویت روابط اقتصادی و استراتژیک خود ارزیابی کرده‌اند.
پیش بینی می‌شود با امضای موافقتنامه یاد شده و اجرای این پروژه پس از چندین دهه فضای مناسبی برای فعالیت‌های آتی روسیه در پاکستان شکل خواهد گرفت. شایان ذکر است پیش از این، روسیه در راه‌اندازی شرکت توسعه نفت و گاز (OGDC) و کارخانه‌های تولید فولاد پاکستان (PSM) به این کشور کمک کرده بود. دولت پاکستان در همین رابطه ضمن صدور بیانیه‌ای اعلام کرد: «اجرای این پروژه نشانگر آغاز دوره جدیدی از همکاری اقتصادی بین پاکستان و فدراسیون روسیه خواهد بود.» سال گذشته عمران خان نخست وزیر پاکستان در گفتگو با خبرگزاری اسپوتنیک گفت در راستای بروز تغییرات در جهان بسیار خوشحال هستم که پاکستان به روسیه نزدیک می‌شود. به نظر می‌رسد گر چه ارتش پاکستان در گذشته به تسلیحات نظامی کشورهای غربی و چین وابسته بوده اما در سال‌های اخیر انگیزه این کشور برای تهیه تسلیحات نظامی روسیه افزایش یافته است. واقعیت این است که پس از تیرگی مناسبات پاکستان با کشورهای عربی از یک سو و از آنجایی که این کشور با بحران انرژی روبرو است، انتظار می‌رود با امضای توافقنامه جدید، بحران کمبود گاز مصرفی در این کشور کاهش یابد.

گفتنی است دو کشور اخیراً با امضای یک رشته توافقنامه‌های مهم در بخش‌های اقتصادی و دفاعی در سال جاری به سرعت در صدد بهبود روابط دو جانبه هستند. این در شرایطی است که در دوره جنگ سرد و هنگامی که پاکستان همسو با غرب در مقابل اتحاد جماهیر شوروی قرار داشت، روابط بین دو کشور متاثر از فضای جنگ سرد بود. به نظر می‌رسد تنش‌های مکرر بین پاکستان و کشورهای حاشیه خلیج فارس مانند امارات و عربستان سعودی، این کشور را مجبور به تجدید نظر در استراتژی ژئوپلیتیکی خود کرده است و این کشور تحت فشار باج خواهی‌های مداوم از متحدان قدیمی خود، به دنبال تکیه گاه مناسبی برای رفع نیازمندی‌های خود می‌باشد. در این راستا و بر اساس شکل گیری ترتیبات جدید منطقه‌ای، پاکستان مجبور به انتخاب روسیه به عنوان یک شریک قابل اعتماد برای قدرت فن آوری و صنعت دفاعی نیرومند خود گردیده و تغییر نگاه پاکستان به جای دیگری را موجب شده است.

بر این اساس به نظر می‌رسد پاکستان فائق آمدن بر چالش‌های رو به رشد در پیش روی خود را با وجود حمایت گسترده چین از بخش‌های دفاعی و اقتصادی این کشور کافی نمی‌داند. به نظر کارشناسان مسائل پاکستان، این کشور به دنبال انجام اصلاحات بنیادی در سیاست‌های خارجی خود با هدف تغییر جهت به سمت استقلال اقتصادی می‌باشد. قرائن و شواهد موجود نشان می‌دهد که پس از همسویی آمریکا با هند و توقف همه برنامه‌های مربوط به همکاری‌های نظامی آمریکا با پاکستان، روسیه با چراغ سبز پاکستان تصمیم گرفته است تا خلاء به وجود آمده را در این کشور بر طرف نماید. اضافه بر این در یک برنامه گسترده‌تر، ترتیبات جدید منطقه‌ای نیز دو کشور را ناگزیر به همکاری‌های نزدیک‌تر نموده است. به خصوص تقویت محور چهار گانه آمریکا، ژاپن، استرالیا و هند از یک سو چین و روسیه را مجبور به تجدید نظر در راهبردهای خود و تقویت مشارکت با متحدان خود بخصوص پاکستان کرده است. گفتنی است در 5 نوامبر 2020، نیروهای ویژه فدراسیون روسیه برای یک تمرین مشترک دو هفته‌ای با هدف، تبادل تجربه میان ارتش دو کشور در حوزه مبارزه با تروریسم، وارد پاکستان شدند. این تمرین به عنوان گامی دیگر در رشد همکاری‌های نظامی بین دو کشور ارزیابی می‌شود. گفته می‌شود رویکرد پاکستان به گسترش روابط با روسیه، در شرایط کنونی بیش از آن که جنبه اقتصادی داشته باشد، زمینه‌های همکاری با این ابر قدرت در حوزه‌های امنیتی، دفاعی و نظامی را فراهم می‌سازد. روشن است که روسیه یکی از کشورهای پیشتاز در عرصه تولید سلاح، سیستم‌های پدافند موشکی و سپرهای دفاع هوایی است؛ چیزی که پاکستان برای عقب نماندن از اصلی‌ترین رقیب منطقه‌ای خود یعنی هند، به آن نیاز مبرم دارد. منابع خبری پاکستان گزارش داده‌اند در صورت نهایی شدن قرارداد ۹ میلیارد دلاری فروش تجهیزات نظامی روسیه به پاکستان، مسکو به صادر کننده نخست تسلیحات به پاکستان تبدیل خواهد شد. علاوه بر این روسیه با هدف گسترش همکاری‌های سیاسی، اقتصادی، دفاعی، نظامی و امنیتی روز به روز در حال گسترش روابط خود با این کشور جنوب آسیا است؛ هدفی که اسلام‌آباد نیز از آن به گرمی استقبال کرده و قصد ندارد سایه روسیه به عنوان یک ابر قدرت از سر پاکستان کنار رود.
 
افغانستان: موضوع دیگری برای همکاری
یکی دیگر از موضوعات جدی در همکاری‌های دو کشور پاکستان و روسیه، افغانستان است. در این خصوص این سئوال مطرح است که اساساً عوامل همکاری روسیه و پاکستان در افغانستان چیست؟
هر چند در گذشته روابط مسکو - اسلام‌آباد به لحاظ تاریخی دستخوش بی‌اعتمادی شده است، در عین حال پاکستان، به دو دلیل، به ‌عنوان طرف‌دار ثابتِ بسط نقش روسیه در افغانستان می‌باشد:
اول، سیاست‌گذاران پاکستانی به ‌شدت از تمایل روسیه به همکاری با طالبان پشتیبانی کرده‌اند. دوم، روسیه با تقویت روابط دیپلماتیک با پاکستان و همسویی با دیدگاه‌های اسلام‌آباد در مورد تامین ثبات در افغانستان، با تلاش‌های آمریکا برای مهار نفوذ پاکستان در افغانستان مقابله کرده است.
تغییر نگرش پاکستان در قبال دخالت روسیه در افغانستان از بی‌تفاوتی به پشتیبانی اعلامی، به برقراری روابط دیپلماتیک غیر رسمی روسیه با طالبان مربوط است. گفته می‌شود از سال 2015 روسیه با طالبان همکاری کرده تا حضور دولت اسلامی (داعش) را درافغانستان تضعیف کرده و جلوی حضور نظامی دراز مدت آمریکا در این کشور را بگیرد. پاکستان به ‌شدت از نزدیکی روسیه با طالبان حمایت کرده است. پاکستان معتقد است مسکو از نفوذ خود بر طالبان برای تشویق آنها به شرکت در گفتگوهای صلح در مورد آینده افغانستان «استفاده‌مثبت» می‌کند. حمایت پاکستان از تعامل روسیه با طالبان را می‌توان با دو الزام استراتژیک ارزیابی کرد:
اول، سیاست‌گذاران پاکستانی و روسی، هر دو، به این نتیجه رسیده‌اند که نفوذ ژئوپولیتیکی کشورهای آنها بر افغانستان با تقویت طالبان به حداکثر رسیده است. هدف حمایت پاکستان از طالبان مستقیماً بی‌ثبات ساختن افغانستان است، چون اسلام‌آباد هراس دارد که یک افغانستان باثبات با هند، همکاری استراتژیک خواهد داشت. بسیاری از سیاست‌گذاران پاکستان، سلطه هند بر افغانستان را یک تهدید بالقوه امنیتی می‌دانند. این ارزیابی بدبینانه به صورت محوری در ذهنیت اسلام‌آباد ریشه دارد. هر چند روسیه با هند روابط دوستانه دارد، اما این باور وجود دارد که روسیه و پاکستان نسبت به بی‌ثباتی در افغانستان تمایل مشترک دارند. در این راستا روسیه و پاکستان، هر دو، از طالبان به ‌عنوان یک سد در برابر تجاوز دولت اسلامی (داعش) در افغانستان حمایت می‌کنند. اعلام رسمی روسیه در ماه دسامبر 2016 مبنی بر ارتباط [روسیه] با رهبران طالبان در مورد شکست دادن داعش، همکاری استراتژیک روسیه و پاکستان در قبال افغانستان را آشکار ساخت. این همکاری می‌تواند پیامدهای عمیقی برای خط‌سیر سیاسی افغانستان در بلندمدت داشته باشد، چون حوزه قلمرو مناطق تحت قلمرو طالبان از هر زمان دیگری از سال 2001 بدین‌ سو گسترده‌تر شده است.

از سوی دیگر در حالی ‌که ترامپ آشکارا از نقش پاکستان در بی‌ثباتی افغانستان انتقاد کرده بود، بسیاری از سیاست‌گذاران پاکستانی معتقدند که مداخله نظامی روسیه در افغانستان نفوذ اسلام‌آباد در افغانستان را افزایش خواهد داد. ضمن اینکه به باور برخی دیگر از تحلیل‌گران پاکستانی، بهبود روابط پاکستان - روسیه پیامد مستقیم تعامل چین - روسیه در مورد آینده افغانستان بود. همچنین از آنجا که سیاست‌گذاران ایالات متحده به‌ دنبال شکل‌دهی مسیر سیاسی افغانستان در آینده به‌ صورت انحصاری هستند، تحکیم همکاری اسلام‌آباد - مسکو چالش بزرگی برای آنها محسوب می‌شود. از سوی دیگر برخی گزارش‌های خبری حاکی از این است که تیم سیاست خارجی بایدن رئیس جمهور منتخب آمریکا اخیراً با مقامات مربوطه در پاکستان تماس بر قرار کرده و طرفین تازه‌ترین وضعیت صلح افغانستان را مورد بررسی قرار دادند. در همین راستا مقامات پاکستانی تیم بایدن را در جریان روند صلح و راه آینده قرار دادند. گفته می‌شود حسی که این مقامات از تعامل با تیم رئیس جمهوری منتخب آمریکا دریافت کرده‌اند این است که دولت بایدن، بر خلاف ترامپ ممکن است با بررسی مجدد توافقنامه ۲۹ فوریه آمریکا و طالبان در دوحه، در صدد گرفتن امتیازات بیشتر از طالبان باشد. یک مقام ارشد پاکستانی نزدیک به رایزنی‌های این کشور با دولت آتی آمریکا به روزنامه اکسپرس تریبیون گفته است: اسلام‌آباد اوایل سال جاری در توافق صلح دوحه نقش آفرینی کرد به همین دلیل ممکن است در مراحل بعدی نیز متحمل فشار بیشتر آمریکا باشد. وی افزوده است دولت ترامپ ممکن است امتیازاتی را که می‌خواست به دست آورده باشد اما تیم بایدن می‌خواهد امتیاز بیشتری بگیرد. بر این اساس چنانچه فشارها از سوی ایالات متحده بر پاکستان افزایش یابد، شاهد افزایش نزدیکی‌های فزاینده هر چه بیشترِ پاکستان به روسیه خواهیم بود.
انتهای مطلب/

*کارشناس مسائل جنوب آسیا