مطالعات راهبردی شرق/

امید رحیمی*

مقدمه
دولت ایالات متحده آمریکا در حال حاضر در یک وضعیت عدم قطعیت  سیاسی (political uncertainty) حاد به سر می‌برد. بر اساس نتایج، جو بایدن پیروز انتخابات اعلام شده، اما دونالد ترامپ علیرغم اعلام پروسه انتقال قدرت، از قبول شکست امتناع می‌ورزد. وضعیت دولت آتی نیز مبهم بوده و پافشاری ترامپ و تیم حقوقی وی برای ابقای در قدرت، شرایط را دشوار و مبهم کرده است. از سوی دیگر نیز جو بایدن هر روز بخش‌هایی از کابینه جدید خود اعم از پست‌های کلیدی نظیر وزارت امور خارجه و مشاور امنیت ملی را معرفی کرده و بر تغییرات جدی در سیاست‌های دونالد ترامپ تاکید می‌کند. در همین حال، دولت ترامپ که تغییرات جدی را در بخش‌های حساس کابینه همچون وزارت دفاع و معاونت امنیت ملی صورت داده، در صدد تثبیت حداکثری برنامه‌های خود برای قرار دادن دولت بایدن در یک عمل انجام شده است. در چنین شرایطی بسیاری از کشورها، منطقی‌ترین گزینه را در روابط خود با آمریکا ورود به یک فاز کوتاه‌مدت رکود و عدم اتخاذ هرگونه تصمیمی، در نظر می‌گیرند. چرا که توسعه مناسبات احتمالی برای اعطای امتیازات به برنامه‌ها و سیاست‌های ترامپ می‌تواند ناخشنودی دولت جدید بایدن را در بر داشته باشد، و از سوی دیگر نیز، هرگونه اقدام موثر در ارتباط با بایدن می‌تواند منجر به وارد شدن به دایره خشم و انتقام دولت ترامپ در آخرین روزهای آن شود. با این حال، شاهد آن هستیم که دولت ازبکستان در این وضعیت طی هفته‌های اخیر حجم بالایی از مناسبات با آمریکا را ترتیب داده است. در این گزارش تلاش می‌شود برآوردی آینده‌پژوهانه از مناسبات ازبکستان و ایالات متحده آمریکا مبتنی بر شرایط سیاسی فعلی ارائه شود.

افزایش تراکم مناسبات سیاسی

با وجود شرایط دوره گذار دولت آمریکا که پیش‌تر ذکر شد، طی هفته‌های اخیر شاهد افزایش چشمگیر تراکم مناسبات سیاسی ازبکستان و ایالات متحده به بهانه برگزاری هشتمین دور از مشورت‌های سیاسی دو طرف بوده‌ایم. در این راستا هفته گذشته یک هیات سیاسی بلندمرتبه به رهبری عبدالعزیز کامل‌اف راهی واشنگتن شد تا ضمن شرکت در هشتمین دور مشورت‌های سیاسی، برخی تعاملات دوجانبه دیگر را نیز پیگیری کند. در این راستا، کامل‌اف با حضور هیات همراه با مسئولین وزارت امور خارجه آمریکا دیدار کردند. توسعه مبادلات دوجانبه اصلی‌ترین بخش این مناسبات بود. در عین حال کامل‌اف دیداری را نیز با جان بارسا، سرپرست آژانس توسعه بین‌المللی آمریکا ترتیب داد. در این دیدار مشارکت دو کشور در توسعه افغانستان و مشارکت این کشور در پروژه‌های توسعه‌محور زیرساختی آسیای مرکزی گفت‌و‌گو کردند. همچنین طرفین در خصوص سفر قریب‌الوقوع بارسا به تاشکند در آینده‌ای نزدیک نیز رایزنی کردند. وزیر امور خارجه ازبکستان همچنین دیدار بسیار مهمی را با زلمی خلیلزاد، نماینده ویژه آمریکا در مسائل افغانستان داشت. اتصال اقتصادی و زیرساختی آسیای مرکزی به افغانستان و توسعه فرایند صلح در این کشور محور اصلی این دیدار بود. خلیلزاد همچنین در این دیدار از نهایی شدن پروژه صندوق مشترک سرمایه‌‌گذاری با حضور آمریکا، ازبکستان، افغانستان و پاکستان خبر داد. منابع مالی این صندوق احتمالا برای توسعه پروژه‌های زیرساختی اتصال دو منطقه آسیای جنوبی و مرکزی صرف خواهد شد.

هم‌زمان با این دیدارها، صادق صفایف، معاون اول مجلس سنای ازبکستان نیز با مسئول دفتر جهانی مسائل زنان در وزارت خارجه آمریکا دیدار کرد. این دیدار در راستای دیدارهای پیشین خانم تنزیله ناربایوا، رئیس‌ مجلس سنا در حوزه زنان صورت گرفت. رایزنی برای حضور خانم ناربایوا در نشست آتی مسائل زنان و توسعه طرح‌های مشترک در حوزه زنان در افغانستان از محورهای مشترک این دیدار بود. به طور هم‌زمان با این دیدارها، یک نشست مشترک نیز بین سردار عمررزاق‌اف، وزیر سرمایه‌گذاری و تجارت خارجی ازبکستان با ویلبر راس، وزیر بازرگانی آمریکا نیز انجام گرفت. علاوه بر توسعه حمایت‌های مالی و سرمایه‌گذاری آمریکا در روابط دوجانبه، تسهیل عضویت ازبکستان در سازمان تجارت جهانی اصلی‌ترین محور این دیدار بود. این در حالی است که ازبکستان طی ماه‌های اخیر مجدانه فرایند توافق تجارت آزاد و عضویت ناظر در اتحادیه اقتصادی اوراسیا را پیگیری کرده است. به نظر می‌رسد عضویت در سازمان تجارت جهانی از درجه اولویت پایین‌تری برای این کشور برخوردار باشد. به گفته یکی از مقامات وزارت امور خارجه آمریکا کامل‌اف در این سفر دیدارهایی خصوصی با نمایندگان شرکت‌های غیردولتی آمریکایی نیز ترتیب داده است که جزئیاتی از آن منتشر نشده.

دیدارهای امنیتی کامل‌اف در واشنگتن

وزیر امور خارجه ازبکستان علاوه بر مقامات سیاسی، دیدارهایی را نیز با مقامات امنیتی ایالات متحده که به تازگی با برکناری مقامات پیشین به سرپرستی نهادهای مذکور رسیده‌اند، ترتیب داد. نخستین دیدار کامل‌اف در این راستا با مت پوتینگر، معاون مشاور امنیت کاخ سفید بود. تبادل نظر در موضوع فرایند صلح افغانستان و تامین مالی و امنیتی طرح‌های زیرساختی نظیرانتقال انرژی از محورهای مطرح شده در دیدار کامل‌اف با پوتینگر بود. در همین حال، وزیر امور خارجه ازبکستان دیدار دیگری را نیز با کریستوفکر میلر، سرپرست وزارت دفاع آمریکا که اخیرا بعد از برکناری مارک اسپر توسط ترامپ به این سمت گزارده شده است، ترتیب داد. محور این دیدار نیز علاوه بر توسعه تعاملات امنیتی و دفاعی دوجانبه در حوزه‌های نظامی و فنی، امنیت مرزها و مبارزه مشترک با تروریسم، استقرار صلح در افغانستان بود.

تلاش مضاعف در حوزه حقوق بشر و دموکراسی

یکی از حوزه‌های محسوس و قابل توجه در تعاملات ماه‌های اخیر ازبکستان و ایالات متحده حوزه «حقوق بشر و دموکراسی» بوده است. در این سفر وزیر امور خارجه ازبکستان دیدار مجزایی را با رابرت دسترو، معاون وزیر خارجه آمریکا در دموکراسی و حقوق بشر ترتیب داد. کامل‌اف در این دیدار گزارش مفصلی از تلاش‌های ازبکستان در راستای اصلاحات در زمینه حقوق بشر و دموکراسی به طرف آمریکایی ارائه داد. در همین حال هفته گذشته خبر تشکیل یک کمیسیون ویژه برای ارزیابی از انطباق ازبکستان با معیارهای حقوق بشر نیز در پارلمان ازبکستان ایجاد شده است. شوکت میرضیایف نیز چند ماه پیش استراتژی ازبکستان برای توسعه حقوق بشر را به دستگاه‌های دولتی این کشور ابلاغ کرده است. با وجود این اقدامات، به نظر می‌رسد ایالات متحده همچنان در حوزه‌های حساسی نظیر کار اجباری در مزارع پنبه و تحریم‌های اقتصادی ناشی از آن، مساله آزادی‌های مذهبی، فعالیت احزاب سیاسی و آزادی زندانیان سیاسی بر سیاست تداوم فشار تاکید دارد. به گفته جاناتان هنیک، معاون دستیار وزارت خارجه آمریکا در حوزه حقوق بشر، واشنگتن به‌رغم اذعان به پیشرفت ازبکستان در زمینه حقوق بشر و دموکراسی، از سرعت اعمال این اصلاحات رضایت ندارد. این موضوع بعضا با واکنش طرف ازبکی مبنی بر درخواست زمان بیشتر و لزوم حفظ ثبات در عین اصلاحات مواجه شده است. با این حال برخی از رسانه‌های آمریکایی از عبارت «صبر استراتژیک» برای همراهی آمریکا با اصلاحات ازبکستان استفاده کرده‌اند. این موضوع در حالی است که با حمایت‌های آمریکا، اخیرا کامل‌اف به عضویت شورای حقوق بشر سازمان ملل در آمده و در آینده نزدیک شاهد افزایش تعاملات در این زمینه خواهیم بود.

آغاز گفت‌و‌گوهای مشارکت راهبردی

ایالات متحده آمریکا طی سال‌های اخیر توسعه تعاملات خود را با جمهوری‌های شوروی سابق در قالب مشارکت راهبردی مورد توجه قرار داده است. این گفت‌و‌گوها با قزاقستان نیز در سال 2017 آغاز شده و در دسامبر 2019 به سطح بالاتری ارتقاء یافته بود. در همین حال در بیانیه پایانی هشتمین دور مشورت‌های سیاسی ازبکستان و آمریکا، شاهد اعلان رسمی آغاز گفت‌و‌گوهای مشارکت راهبردی بین دو کشور بودیم. در این بیانیه تاکید شده که کمک‌های مالی آمریکا به ازبکستان در سال 2019 به بیش از 100 میلیون دلار رسیده که در مقایسه با 2016 بیش از 10 برابر شده است. اولین و مهم‌ترین بخش از این بیانیه نیز به همکاری‌های منطقه‌ای اختصاص داشت. این همکاری‌ها در مشارکت راهبردی دو کشور در دو موضوع کلیدی مورد اشاره قرار گرفته است: نخست، توسعه همکاری‌ها برای حل و فصل مسالمت‌آمیز بحران در افغانستان و استقرار صلح در این کشور؛ و دوم، مبارزه مشترک با تروریسم و جرائم سازمان‌ یافته. در همین حال در بخش‌های دیگر بیانیه مذکور به موضوعات دیگری نظیر اصلاحات اقتصادی، توسعه مبادلات تجاری، همکاری در حوزه انرژی، توسعه مبادلات فرهنگی و مردمی، توسعه آموزش زبان انگلیسی در ازبکستان، توسعه حقوق بشر (مقابله با کار اجباری و ارتقاء آزادی‌های مذهبی) نیز اشاره شده است.

تلاش میرضیایف برای تثبیت روابط

هشتمین دور از مشورت‌های سیاسی آمریکا و ازبکستان می‌بایست در ماه مارس برگزار می‌شد. با این حال شرایط شیوع بیماری کرونا این رویداد سیاسی مشترک را به تعویق انداخت و پس از عدم برگزاری آن تا پیش از انتخابات ریاست‌جمهوری ایالات متحده آمریکا، به نظر می‌رسید برگزاری آن به عنوان یک محرکه سیاسی، در آغاز دولت جدید برگزار شود. این احتمال به ویژه پس از قوت‌ گرفتن پیروزی جو بایدن و بحران سیاسی پس از آن در آمریکا بسیار محتمل به نظر می‌رسید. با این حال اصرار و پافشاری از سوی یکی از طرفین (احتمالا ازبکستان) موجب شد تا این رویداد در بازه حساس کنونی برگزار شود. اهداف و انگیزه‌های دولت شوکت میرضیایف از این اقدام را می‌توان در چند گزاره جدی تحلیل و ارزیابی کرد.
نخست، اصلی‌ترین دستاورد تعاملات و مناسبات ماه‌های پایانی دولت ترامپ تثبیت ساختار مناسبات تاشکند و واشنگتن با افزودن ابعاد حقوقی و رژیم‌سازی در آن است. میرضایف از یک سو در تلاش است تا مناسبات خود با دولت دونالد ترامپ را به روابط «ازبکستان- آمریکا» ارتقاء دهد. از سوی دیگر نیز دونالد ترامپ در صدد است تا با تثبیت نقش ازبکستان طرح‌های نیمه‌تمام خود در افغانستان را به اتمام برساند. ارتقاء مناسبات دو کشور به گفت‌و‌گوهای مشارکت راهبردی را می‌توان در این زمینه ارزیابی کرد. عامل دوم ناظر بر تداوم قدرت میرضیایف است. دولت میرضیایف به خوبی می‌داند تسامح (صبر استراتژیک) دولت جمهوری‌خواه دونالد ترامپ با مقولات حقوق بشر و دموکراسی در ازای توسعه مناسبات سیاسی و امنیتی و مشارکت در پروسه صلح افغانستان در دولت آینده جو بایدن تداوم نخواهد یافت. در دولت بایدن احتمالا شاهد افزایش فشارها برای تسریع روند اصلاحات در ازبکستان و بویژه تقویت مخالفین سیاسی شوکت میرضیایف به بهانه توسعه سیاسی ازبکستان خواهیم بود. این موضوع بویژه با توجه به در پیش‌رو بودن انتخابات ریاست جمهوری در سال 2021 و تداوم حضور وی در قدرت، بسیار حائز اهمیت است. تقویت مخالفین سیاسی میرضیایف و احتمال ظهور یک آلترناتیو غرب‌گرا به عنوان رقیب سیاسی وی در انتخابات (با حمایت آمریکا) یکی از گزاره‌هایی است که میرضیایف سعی در مدیریت آن دارد. این موضوع بویژه با پایان دور دوم میرضیایف در سال 2026 با تلاش‌های میرضیایف برای ابقاء خود در قدرت (به بهانه تداوم اصلاحات و تکمیل پروژه‌های نیمه‌کاره) و یا مدیریت راس هرم قدرت (شاید مدل پوتین-مدودف) می‌تواند روابط ازبکستان با دولت دموکرات بایدن را به چالش بکشاند. در همین راستا ممکن است هیات همراه عبدالعزیز کامل‌اف حامل یک فرستاده ویژه از سمت رئیس‌جمهور برای ابلاغ یک پیام خصوصی به تیم جو بایدن نیز بوده باشد. 

جمع‌بندی

تعاملات و مناسبات متراکم ازبکستان با دولت دونالد ترامپ طبیعتا بدون هزینه نخواهد بود. با این حال، به نظر می‌رسد میرضیایف با هدف مدیریت هزینه‌های راهبردی تعامل با دوگانه بایدن-ترامپ و نیز اهمیت راهبردی موازنه روابط با روسیه، این اقدام را انجام داده است. بخشی از پیامدهای راهبردی این تعاملات را در آینده نزدیک پس از استقرار دولت جدید ایالات متحده آمریکا مشاهده خواهیم کرد. مواجهه دولت بایدن در ابتدا احتمالا محافظه‌کارانه، اما در بلندمدت همراه با اعطای نقش بیشتر به تاشکند در عین افزایش فشارها خواهد بود. در عین حال، به نظر می‌رسد میرضیایف در روابط با دولت بایدن شرایط سخت‌تر و چالش‌های بیشتری را پیش‌رو خواهد داشت. این موضوع می‌تواند تاحدودی زمینه‌ نزدیکی این کشور به روسیه، چین و حتی ایران را فراهم آورد.
 انتهای مطلب/

* پژوهشگر موسسه مطالعات راهبردی شرق