مطالعات راهبردی شرق/
دکتر ولی کوزه‌گر کالجی*
طرح مسئله:
به فاصله سه هفته پس از حوادث اندیجان یعنی در 29 می 2005، سه سناتور آمریکایی به نام‌های جان مک‌کین (سناتور جمهوری‌خواه از ایالت آریزونا)، جان سانونو (سناتور جمهوری‌خواه از ایالت نیو همشایر) و لیندسی گراهام (سناتور جمهوری‌خواه از کالیفرنیای جنوبی) جهت کسب اطلاعات بیشتر درباره وقایع اندیجان وارد ازبکستان شدند. اما علیرغم کوشش هیئت آمریکایی، هیچ یک از مقامات ازبکی حاضر به دیدار با آن ها نشدند و سناتورهای آمریکایی بدون هیچ گونه نتیجه ای به واشنگتن بازگشتند. این تنها بخشی از روابط پرتنش آمریکا با ازبکستان تحت رهبری اسلام کریم‌اف (1991- 2016) بود که به جز یک مقطع کوتاه (2001 تا 2005) به واسطه همراهی ازبکستان با آمریکا در جنگ افغانستان و واگذاری پایگاه خان آباد، همواره روابط سرد و پرتنشی را تجربه کرده بود.
اما درگذشت ناگهانی اسلام کریم‌اف در سپتامبر 2016 (شهریور 1395) و جانشینی شوکت میرضیایف در دسامبر 2016 (آذر 1395) که تقریباً با تغییر قدرت در آمریکا و روی کارآمدن دونالد ترامپ هم زمان بود، روابط ازبکستان و آمریکا را به تدریج وارد مرحله جدیدی کرد که سفر رسمی شوکت میرضیایف به آمریکا در ١٥ می ٢٠١٨ (٢٥ اردیبهشت ١٣٩٧) و دیدار با دونالد ترامپ (16 سال پس از دیدار جرج بوش پسر و اسلام کریم اف) نقطه عطف آن به شمار می رود. در این شرایط، رهبران دو کشور انتظارات متقابلی از یکدیگر دارند که نقش بسیار مهمی در نزدیکی تاشکند و واشنگتن به یکدیگر داشته است. به نظر می رسد، لغو کامل تحریم پنبه ازبکستان از سوی شرکت های آمریکایی، تسهیل تبدیل عضویت ازبکستان از وضعیت ناظر به اصلی در سازمان تجارت جهانی، توسعه تجارت و افزایش سرمایه گذاری آمریکا در اقتصاد ازبکستان، مهم ترین انتظارات شوکت میرضیایف از دولت آمریکا باشد و در مقابل، همراهی ازبکستان با آمریکا در تحریم های یک جانبه علیه ایران که به نظر می رسد نقش مهمی در عدم سفر دکتر روحانی به تاشکند در تابستان سال 2018 نیز داشته است، تحرک بیشتر ازبکستان در مکانیسم 1+5 (پنج کشور آسیای مرکزی با آمریکا) با هدف استقلال عمل هر چه بیشتر منطقه آسیای مرکزی از روسیه و چین، همکاری موثر ازبکستان در شبکه توزیع شمالی (انتقال تجهیزات آمریکا و ناتو از افغانستان- ازبکستان- قزاقستان- دریای خزر- قفقاز- اروپا) و ایفای نقش موثرتر در ترتیبات امنیتی و سیاسی افغانستان بویژه رایزنی ها و مذاکرات مقامات ازبک با طالبان نیز از جمله انتظارات دونالد ترامپ از دولت ازبکستان باشد.
هرچند حفظ و توسعه مناسبات دو جانبه تاشکند و واشنگتن کار آسانی نیست و ازبکستان دست کم در تنظیم این مناسبات به موازات حفظ و گسترش روابط با روسیه، چین و ایران با دشواری فراوانی مواجه است که نمونه بارز آن کوشش مایک پمپئو برای اعمال فشار بر ازبکستان در جریان سفر به این کشور و اجلاس 1+5 در تاشکند در 3 فوریه 2020 (15 بهمن 1398) بود. با عنایت به نکات و ملاحظات یاد شده، در این یادداشت تحلیلی کوشش شده است ماهیت و اهداف تحول در مناسبات ازبکستان و آمریکا مورد مطالعه قرار گیرد تا شناخت بهتری از سیاست ها و رویکردهای سیاست خارجی آمریکا در قبال یکی از مهم ترین کشورهای آسیای مرکزی حاصل شود.
سفر میرضیایف به بیشکک قرقیزستان در سپتامبر 2017 (پس از 17 سال)، دیدار تاریخی میرضیایف از دوشنبه تاجیکستان در مارس 2018 (پس از 25 سال) و سفر رئیس جمهور ازبکستان به آنکارا ترکیه در اکتبر ٢٠١٧ (پس از 20 سال) از یک سو نشان دهنده میزان و سطح انسداد و عدم تحرک سیاست خارجی ازبکستان در دوران اسلام کریم اف و از سویی دیگر تحرک و پویایی سیاست خارجی این کشور در دوره رهبری شوکت میرضیایف است که درصدد است با انجام اصلاحات گسترده داخلی و خارجی، تصویری متفاوت از ازبکستان را به نمایش بگذارد و از طریق تقویت دیپلماسی منطقه ای و بین المللی، سامان بهتری به اوضاع اقتصادی کشوری بدهد که با بیش از 30 میلیون جمعیت، به تنهایی نیمی از جمعیت منطقه آسیای مرکزی را در خود جای داده است و از معدود کشورهایی در جهان است که از وضعیت «محصور بودن مضاعف در خشکی»[1] قرار دارد که از چهار جهت جغرافیایی نیازمند عبور از دو کشور برای دسترسی به آب های آزاد است.
تحول در مناسبات ازبکستان و ایالات متحده آمریکا نیز در چنین فضایی روی داده است. این تحول از این جهت حائز اهمیت است که روابط ازبکستان و ایالات متحده آمریکا در دوران رهبری اسلام کریم اف (1991 تا 2016) به جز مقطع کوتاه 2001 تا 2005 (به واسطه همراهی ازبکستان با آمریکا در جنگ افغانستان و واگذاری پایگاه خان آباد) روابطی به شدت سینوسی و پرفراز و نشیب را تجربه کرده است. به طور مشخص، بعد از حوادث خونین اندیجان و خروج نیروهای آمریکایی از پایگاه کارشی- خان‌آ‌باد در سال 2005 و به سردی گرائیدن روابط تاشکند با آمریکا، از سطح روابط سیاسی و نیز میزان کمکهای مالی ایالات متحده به دولت اقتدارگرای اسلام کریم‌اف به میزان قابل توجهی کاسته شد. در این شرایط، ازبکستان یک بار دیگر به سیاستهای قبل از سال 2001 میلادی برگشت و با نزدیکی به مسکو و عضویت مجدد در پیمان امنیت دسته جمعی و سازمان همکاری اقتصادی اوراسیا (دو سازمان همسو با سیاستهای روسیه) و نیز خروج از پیمان امنیتی گوام کوشش نمود تا کاهش کمک های مالی جهان غرب را جبران نماید. هرچند در دوره ریاست جمهوری باراک اوباما، بهبود نسبی در مناسبات ازبکستان و آمریکا ایجاد شد و تحولاتی مانند لغو ممنوعیت ورود خانم «گلناره کریم آوا»[2] (دختر اسلام کریم اف) به موازات انتصاب وی به عنوان نماینده دائم ازبکستان در سازمان ملل متحد، حضور کریم‌اف در نشست سران ناتو در بخارست، سفر هیلاری کلینتون وزیر خارجه وقت آمریکا در سوم دسامبر ۲۰۱۰ میلادی به تاشکند و دیدار با اسلام کریم اف، لغو تحریم های نظامی ازبکستان توسط کنگره آمریکا در ۲۲ سپتامبر سال ۲۰۱۱ میلادی، انعقاد قرارداد «ترانزیت هوایی تجهیزات و نیروها از طریق جمهوری ازبکستان»[3] برای مشارکت ازبکستان در «شبکه توزیع شمالی»[4] (انتقال تجهیزات آمریکا و ناتو از افغانستان- ازبکستان- قزاقستان- دریای خزر- قفقاز- اروپا) در مارس ۲۰۱۲ و نیز میزبانی سمرقند از نخستین اجلاس 1+5 یعنی دیدار وزیران امور خارجه پنج کشور آسیای مرکزی و آمریکا در نوامبر 2015 روی داد، اما در مجموع فضای مناسبات تاشکند و واشنگتن نتوانست تحول بنیادینی را تجربه کند.
در چنین شرایطی، درگذشت ناگهانی اسلام کریم‌اف در سپتامبر 2016 (شهریور 1395) و جانشینی شوکت میرضیایف در دسامبر 2016 (آذر 1395) که تقریباً با تغییر قدرت در آمریکا و روی کارآمدن دونالد ترامپ هم زمان بود، روابط ازبکستان و آمریکا را به تدریج وارد مرحله جدیدی نمود. در نخستین گام، در حاشیه اجلاس مشترک سران کشورهای اسلامی و آمریکا که در ٣٥ می ٢٠١٧ در ریاض عربستان سعودی برگزار شده بود، گفتگوی کوتاهی بین ترامپ و میرضیایف صورت گرفت که در آن رئیس جمهور ازبکستان از انجام اصلاحات گسترده اقتصادی در داخل کشور و علاقه مندی به توسعه مناسبات تجارت خارجی صحبت نمود که ظاهراً مورد توجه ترامپ نیز قرار گرفته است و این دیدار کوتاه مقدمه ای بر دیدار رسمی میرضیایف از واشنگتن شد. تنها چند روز مانده به این دیدار، مقامات قضایی ازبکستان اقدام به آزادی فحریدین تیلایف،[5] از فعالان حقوق بشر در ١٢ می ٢٠١٨ نمودند که بیش از چهار سال در زندان بود. بسیاری از ناظران، این اقدام را نوعی چراغ سبز به آمریکا با هدف کاهش منتقدین توسعه مناسبات آمریکا با ازبکستان تلقی می کنند. در جریان سفر جان کری به سمرقند در نوامبر ٢٠١٥ نیز موضوع آزادی زندانیان سیاسی و فعالان حقوق بشر از زندان های ازبکستان دوران اسلام کریم اف مطرح شده بود؛ اما در آن مقطع اتفاق خاصی در این زمینه روی نداده بود.
بدون تردید، سفر رسمی شوکت میرضیایف به آمریکا در ١٥ می ٢٠١٨ (٢٥ اردیبهشت ١٣٩٧) و دیدار با دونالد ترامپ را باید نقطه عطفی در روند مناسبات ازبکستان و واشنگتن دانست. میرضیایف در کنار دیدار و مذاکرات با «دونالد ترامپ» همچنین با مقامات کنگره، وزارتخانه‌های دفاع و امور خارجه این کشور ملاقات و از دفتر بانک جهانی نیز بازدید کرد. به باور رستم بورناشف، استاد دانشگاه قزاقی – آلمانی در قزاقستان، هدف اصلی برای تاشکند در سفر میرضیایف، شکل دادن «حلقه دوم» همکاری‌ها با قدرت‌های جهانی بود. پس از آن که در سال 2017 و آغاز سال 2018 ازبکستان جهت گیری های اصلی روابط خود با نزدیک ترین همسایه‌ها - قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ترکمنستان (در چهارچوب دیدارهای دوجانبه و نشست مشاوره‌ای نوروزی سران منطقه در «آستانه») و همچنین افغانستان (ضمن سفر سال 2017 «اشرف غنی» رئیس جمهور افغانستان به ازبکستان و برگزاری کنفرانس بین‌المللی امنیتی افغانستان در ماه مارس 2018 در تاشکند) را تعیین کرد، وارد مرحله تثبیت حلقه دوم اولویت‌های سیاست خارجی خود شد[6] و این امر در جریان سفر شوکت میرضیایف به آمریکا محقق شد. واقعیت آن است که روابط دو کشور پس از این سفر وارد مرحله جدیدی شد و تا کنون نیز به همین روند مثبت و صعودی خود ادامه داده است. در این بین، این پرسش پیش می آید که انتظارات متقابل شوکت میرضیایف و دونالد ترامپ از یکدیگر چیست و چگونه پاسخ به این انتظارات موجب نزدیکی روابط دو کشور شده است.
الف: انتظارات شوکت میرضیایف از دولت آمریکا
هر چند طیف گسترده و متنوعی از انتظارات و درخواست های ازبکستان از آمریکا را می توان مطرح کرد، اما به نظر می رسد موارد زیر اصلی ترین انتظارات شوکت میرضیایف از دولت آمریکا باشد.
1- لغو کامل تحریم پنبه ازبکستان از سوی شرکت های آمریکایی
جمهوری ازبکستان در دوره رهبری طولانی اسلام کریم اف (1991- 2016) با دو تحریم سیاسی و اقتصادی از سوی جهان غرب مواجه شد. تحریم سیاسی به دلیل سرکوب خشونت بار معترضان در حوادث اندیجان در مارس 2005 و تحریم جهانی پنبه (کارزار یا کمپین بین المللی تحریم پنبه ازبکستان) در سال 2007 به دلیل کار اجباری کارکنان، دانشجویان، دانش آموزان و بویژه کودکان در مزارع پنبه. از آنجا که پنبه در ساختار اقتصادی ازبکستان (ششمین تولیدکننده و سومین صادرکننده پنبه در جهان) و نیز ترکمنستان از نقشی مشابه نفت و گاز برای کشورهای نفتی خاورمیانه برخوردار است، اعمال این دو تحریم سیاسی و اقتصادی، فشار مضاعفی را به پرجمعیت ترین کشور آسیای مرکزی وارد ساخت. در نتیجه این فشارها، شرکت های بزرگی نظیر آمازون، کالوین کلاین، آدیداس و ایندیتکس از کارزار بین المللی تحریم پنبه ترکمنستان حمایت کردند و بسیاری از دولت ها و شرکت ها (بیش از 300 شرکت) و سرمایه گذاران خارجی بویژه در جهان غرب متعهد شدند که منسوجات ساخته شده با پنبه صادراتی ازبکستان را خریداری نکنند.
پس از درگذشت ناگهانی اسلام کریم اف در سپتامبر 2016 و به قدرت رسیدن شوکت میرضیایف، در راستای اصلاحات اقتصادی و اجتماعی رئیس جمهور جدید، به کار اجباری در مزارع پنبه پایان بخشیده شد که این امر نقش بسیار مهمی در کاهش سطح تحریم جهانی پنبه ازبکستان در سال های اخیر ایفا کرده است. خارج شدن تدریجی پنبه ازبکستان از تحریم دولت آمریکا نمونه بارز این امر است که گشایش مهمی در زمینه صادرات این محصول استراتژیک برای تاشکند به شمار می رود. با این وجود، هنوز تحریم های آمریکا به طور کامل لغو نشده است و در عمل بسیاری از شرکتهای خصوصی آمریکایی به دلیل مسائل حقوق بشری و ادامه کار اجباری کارمندان، زنان و کودکان ازبک در مزارع پنبه ازبکستان از خرید مصولات پنبه این کشور خودداری می کنند. گزارش اخیر سازمان جهانی نیز به این نکته اشاره می کند که کار در فصل برداشت پنبه در سال ۲۰۱۹ نیز حدود ۱۰۲ هزار نفر در ازبکستان مشمول کار اجباری بودند. با این وجود، این سازمان در عین حال تاکید کرده که این رویه در ازبکستان دیگر به صورت نظام یافته (سیستماتیک) نیست. به همین دلیل، نیت هرمان، معاون انجمن پوشاک آمریکا نیز تاکید کرد که «تضمین های بیشتری» در زمینه محافظت از کارگران (در ازبکستان) مورد نیاز است و ما به پیشرفت های مهم ازبکستان در زمینه پایان دادن به کار اجباری اذعان داریم و از این بابت دلگرم شدیم و مشتاق استفاده از پنبه ازبکستان هستیم اما با توجه به الزامات قانونی مربوط به کار اجباری و برده داری که هیچگونه مدارایی را در این زمینه بر نمی تابد ، و با توجه به گزارش سازمان جهانی کار که در فصل برداشت سال ۲۰۱۹ بیش از ۱۰۰ هزار نفر درگیر کار اجباری در ازبکستان بودند، تضمین های بیشتری برای محافظت از حقوق کارگران مورد نیاز است.[7]
از این رو است که در روند تحول یافته مناسبات ازبکستان و آمریکا، شوکت میرضیایف انتظار لغو کامل تحریم پنبه ازبکستان از سوی شرکت های آمریکایی را دارد، بویژه آن که شیوع ویروس کرونا و آسیب اقتصادی ازبکستان نیز موجب شدت بخشیدن کوشش های دولت ازبکستان برای لغو جهانی تحریم پنبه این کشور شده است. بر اساس برآوردها، صادرات منسوجات ازبکستان در حال حاضر به ۲ میلیارد دلار رسیده است که انتظار می رود این رقم در سال ۲۰۲۵ به ۸ میلیارد دلار برسد. صادرات پارچه این کشور از ۱۰۰ میلیون دلار در ۱۰ سال گذشته به 9/1 میلیارد دلار در سال ۲۰۱۸ افزایش یافته است؛ دولت امیدوار است که این مبلغ تا سال ۲۰۲۵ به ۷ میلیارد دلار برسد. تحقق این هدف تا حد بسیار زیادی منوط به لغو کامل تحریم های بین المللی پنبه ازبکستان است.
2- تسهیل تبدیل عضویت ازبکستان از وضعیت ناظر به اصلی در سازمان تجارت جهانی
میرضیایف که بیش از ١٣ سال نخست وزیری ازبکستان را در دوره کریم اف تجربه کرده است، در حوزه اقتصادی مخالف حضور نیروهای امنیتی در عرصه فعالیت های اقتصادی است که نمونه بارز آن حذف رستم عنایت اف، رئیس قدرتمند و باسابقه سازمان امنیت ملی ازبکستان در ابتدای سال ٢٠١٨ میلادی بود. به طور کلی، استراتژی کلان اصلاحات اقتصادی و بویژه اجرای استراتژی توسعه کشور بر اساس پنج اولویت در بازه زمانی 2021-2017 است. هدف از این استراتژی پنج ساله، افزایش اساسی تأثیر اصلاحات، ایجاد شرایط برای تأمین توسعه همه جانبه و سریع دولت و جامعه، عملی ساختن اولویت های مربوط به مدرنیزاسیون کشور و لیبرالیزه کردن همه زمینه های زندگی است. این استراتژی در پنج مرحله عملی خواهد شد، که هر یک از آن ها به طور جداگانه مستلزم تصویب برنامه دولتی سالانه است.
میرضیایف مدافع تجارت آزاد و لیبرال و حمایت از صنایع کوچک، تقویت دیپلماسی اقتصادی و جذب سرمایه گذاری خارجی است و در همین راستا، با جدیت در صدد عضویت کامل ازبکستان در سازمان تجارت جهانی است که این موضوع در دیدار میرضیایف با رئیس جمهور آمریکا مطرح شد و ترامپ نیز قول مساعد را در این زمینه به رئیس جمهور ازبکستان داد. میرضایف به خوبی از نقش کلیدی آمریکا در روند تبدیل عضویت اعضای ناظر به اصلی در سازمان تجارت جهانی آگاه است و نیک می داند که عضویت کامل ازبکستان در سازمان تجارت جهانی می تواند چه تسهیلاتی را در حوزه های مختلف تجاری، بانکی و سرمایه گذاری به همراه داشته باشد.
3- توسعه تجارت و افزایش سرمایه گذاری آمریکا در اقتصاد ازبکستان
سومین انتظار مهم شوکت میرضیایف از دولت آمریکا، توسعه تجارت و افزایش سرمایه گذاری این کشور در بخش های مختلف اقتصاد ازبکستان است. از دید شوکت میرضیایف، حضور شرکت های آمریکایی در ازبکستان و افزایش سطح مبادلات تجاری ازبکستان با آمریکا می تواند به موازات رشد و توسعه اقتصادی ازبکستان، باعث ایجاد موازانه تجاری در مناسبات ازبکستان با روسیه و چین نیز بشود و به تنوع بخشی شرکای تجاری ازبکستان نیز کمک شایانی کند. به همین دلیل، موضوعات اقتصادی و تجاری در کانون مذاکرات شوکت میرضیایف و دونالد ترامپ در ١٥ می ٢٠١٨ (٢٥ اردیبهشت ١٣٩٧) قرار داشت و رهبران دو کشور در مورد گسترش بیش از پیش همکاری‌های متقابل در زمینه های کشاورزی، انرژی، شیمی، مالی، گردشگری، صنایع نساجی، بهداشت و فن‌آوری های دیجیتالی به توافق رسیدند و بین شرکتهای اقتصادی و تجاری ازبکستان و آمریکا بیش از 20 قرارداد به ارزش 4 میلیارد و 800 میلیون دلار به امضا رسید. اهمیت این قراردادهای اقتصادی از آن جهت است که حجم مبادلات اقتصادی و تجاری ازبکستان و آمریکا بسیار پایین است و ایالات متحده جایگاهی در بین شرکای اصلی تجارت خارجی ازبکستان ندارد.
ازبکستان در سال ٢٠١٦ میلادی، در جایگاه ١٠٨ صادرکنندگان محصولات به آمریکا و ١٥٠ واردات از این کشور قرار داشته است. ضمن آن که میزان صادرات آمریکا به ازبکستان در سال ٢٠١٦ معادل ٣١٨ میلیون دلار و حجم واردات آمریکا از ازبکستان نیز تنها ٣١ میلیون دلار بوده است. بنابراین با توجه به رویکردهای تجاری و اقتصادی دونالد ترامپ و شوکت میرضیایف و انعقاد قراردادهای اخیر می توان انتظار بهبود نسبی حجم مبادلات دو کشور را داشت. هرچند، مسائل اداری، بانکی، بیمه، حمل و نقل و مقررات گمرگی همچنان از چالش ها و موانع توسعه مناسبات تجاری و اقتصادی ازبکستان و آمریکا محسوب می شوند که چالشی جدی برای شوکت میرضیایف به شمار می رود که رویای الحاق کامل ازبکستان به سازمان تجارت جهانی را نیز در سر دارد.
ب: انتظارات دونالد ترامپ از ازبکستان
در نقطه مقابل نیز طیف وسیع و متنوعی از انتظارات و درخواست ها از طرف دولت آمریکا مطرح است که برخی از موارد مهم آن عبارتند از:
1- همراهی ازبکستان با آمریکا در تحریمهای یک جانبه علیه ایران
از انتظارات مهم دولت ترامپ و نیز تیم تحریم ایران که زیر نظر الیوت آبرامز، فعالیت می‌کند، همراهی ازبکستان در تحریم های یک جانبه دولت آمریکا علیه ایران است. دولت آمریکا به روشنی از ظرفیت های بالای کشور 30 میلیونی ازبکستان برای بازار صادراتی ایران آگاه است و به همین دلیل انتظار دارد به موازات توسعه مناسبات تاشکند- واشنگتن، روابط تاشکند و تهران دست کم توسعه شایان توجهی در حوزه های اقتصادی، تجاری و بانکی پیدا نکند. هرچند مقامات ازبک همواره سعی کرده اند نقش عامل سوم را در روابط دو جانبه ازبکستان و ایران تعدیل و مدیریت کنند، اما به نظر می رسد این موضوع تاثیر شایان توجهی بر عدم توسعه مناسبات ایران و ازبکستان در چند سال اخیر داشته است که نمونه بارز آن عدم سفر دکتر روحانی به تاشکند در تابستان سال 2018 بود. با توجه به اینکه بیش از دو دهه از سفر رئیس جمهور وقت ایران (سید محمد خاتمی) به تاشکند میگذرد، لغو سفر دکتر روحانی به ازبکستان یک نقطه منفی در روند مناسبات دو کشور پس از به قدرت رسیدن شوکت میرضیایف به شمار میرود. هرچند دلایل مختلفی برای لغو این سفر مطرح شده است، اما به اعتقاد بسیاری از کارشناسان سفر شوکت میرضیایف به آمریکا در اردیبهشت 1397 و دیدار با دونالد ترامپ، خروج یکجانبه آمریکا از برجام و تشدید فشارهای تحریمی علیه ایران را از جمله دلایل مهم لغو این سفر اعلام شده میدانند.
با وجود همه فشارها و انتظارات طرف آمریکایی، چنانچه اشاره شد دولت ازبکستان کوشش کرده است این شرایط و انتظارات متعارض را مدیریت کند. شرکت دکتر محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه در مراسم تشییع اسلام کریم‌اف در سمرقند (13 شهریور 1396)، دیدار دکتر حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران با شوکت میر ضیایف، رئیس جمهور ازبکستان در حاشیه نشست سران کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی در قزاقستان (19 شهریور 1396)، سفر عبدالعزیز کامل‌اف؛ وزیر خارجه ازبکستان به تهران (مهر ١٣٩٦)، سفر دکتر محمدجواد ظریف به تاشکند (آبان ١٣٩٦) و بازدید عصمت‌الله ایرگاشیف، نماینده ویژه رئیس جمهور ازبکستان در امور افغانستان در رأس هیاتی سیاسی- اقتصادی شامل بهادر عبدالله یف، فضل‌الدین سعدالله‌اف قائم مقام راه آهن ازبکستان و اسلم اکبراف معاون مدیرکل خاورمیانه وزارت خارجه ازبکستان از بندر چابهار در اول آبان 1397، دیدار ویکتور محمود اف مشاور امنیت ملی رئیس جمهور ازبکستان با علی شمخانی دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران در روسیه در 29 خرداد 1398، فعال شدن کمیسیون اقتصادی مشترک دو کشور از جمله برگزاری سیزدهمین کمیسیون مشترک اقتصادی، بازرگانی و صنعتی جمهوری اسلامی ایران و جمهوری ازبکستان در 21 آذرماه 1398 در شهر تاشکند به ریاست رحمانی وزیر صنعت، معدن و تجارت از طرف ایران و الیار غنی‌اف معاون نخست وزیر جمهوری ازبکستان به روشنی گویای اراده تهران و تاشکند برای حفظ و توسعه مناسبات دو جانبه با وجود فشارهای دولت دونالد ترامپ است. هرچند باید به این نکته اذعان کرد که سطح و حجم این روابط قابل مقایسه با روابط سایر کشورها با ازبکستان در دوره پس از اسلام کریم‌اف نیست.
2- تحرک بیشتر ازبکستان در مکانیسم 1+5 (پنج کشور آسیای مرکزی با آمریکا)
دومین انتظار مهم دولت آمریکا از شوکت میرضیایف، تحرک بیشتر ازبکستان در مکانیسم 1+5 (پنج کشور آسیای مرکزی با آمریکا) است. چنانچه اشاره شد نخستین اجلاس 1+5 (دیدار وزیران امور خارجه پنج کشور آسیای مرکزی و آمریکا) در نوامبر 2015 (دوره ریاست جمهوری اسلام کریم اف) روی داد و جان کری، وزیر خارجه وقت آمریکا با هدف اجرای یک سیاست هماهنگ و یکپارچه در سطح پنج کشور منطقه آسیای مرکزی، در سمرقند برای اولین بار میزبان وزیران خارجه پنج کشور آسیای مرکزی شد. با توجه به تنش زدایی و گشایشی که در روابط ازبکستان با سایر همسایگان این کشور در دوره رهبری شوکت میرضیایف روی داده است، دولت آمریکا انتظار تحرک بیشتری از ازبکستان در مکانیسم 1+5 دارد. این موضوع از چند جهت برای آمریکا حائز اهمیت است. از دیدگاه آمریکا، تقویت این مکانیسم به موازات ایده «نشست های مشورتی کشورهای آسیای مرکزی» که در سال 2017 از سوی میرضیایف مطرح شد، استقلال عمل هر چه بیشتر منطقه آسیای مرکزی از روسیه و چین را به دنبال خواهد داشت و این شرایط جایگاه آسیای مرکزی را در طرح های اقتصادی و ژئوپولیتیکی ایالات متحده آمریکا (آسیای مرکزی بزرگ و راه ابریشم جدید) بیش از گذشته تقویت خواهد کرد.
نشست وزیران خارجه آمریکا و پنج کشور آسیای مرکزی در تاشکند (اجلاس 1+5) در سوم فوریه 2020
3- همکاری موثر ازبکستان در شبکه توزیع شمالی (انتقال تجهیزات آمریکا و ناتو از افغانستان- ازبکستان- قزاقستان- دریای خزر- قفقاز- اروپا)
طی سال های اخیر ازبکستان به یکی از راههای عمده تدارکات نیروهای ناتو در افغانستان تبدیل و حدود ۷۰ درصد مواد سوختی مورد نیاز ناتو در افغانستان از طریق ازبکستان تامین شود. این موضوع به نقش ازبکستان در «شبکه توزیع شمالی» بر می گردد. به منظور انتقال سوخت و تجیزات به نیروهای آمریکایی و اعضای پیمان ناتو مستقر در افغانستان، دو مسیر اصلی موسوم به شبکه توزیع جنوبی (افغانستان- پاکستان) و شبکه توزیع شمالی (لتونی – روسیه- قزاقستان - ازبکستان - افغانستان / لتونی - قزاقستان- قرقیزستان- تاجیکستان / آلمان- اتریش- مجارستان- رومانی- بلغارستان- گرجستان- آذربایجان- قزاقستان- ازبکستان- افغانستان) شکل گرفت. با توجه به انسداد دو مسیر شبکه توزیع شمالی از خاک روسیه پس از بحران اوکراین و ناامنی مسیر شبکه توزیع جنوبی (مسیر پاکستان)، بار اصلی این شبکه ( در حدود 90 درصد) به مسیر آسیای مرکزی- خزر- قفقاز منتقل شده است. پروتکل الحاقی مربوط به موافقت‌نامه حمل و نقل ریلی و تجاری از طریق خاک قزاقستان که در دیدار نورسلطان نظربایف با دونالد ترامپ در ژانویه ٢٠١٨ (دی ١٣٩٦) به امضاء رسید، در واقع تمدید مدت زمان استفاده از همین مسیر ترانزیتی از دریای خزر بود.
سمت دیگر توافق اخیر قزاقستان با آمریکا، جمهوری ازبکستان قرار دارد که در واقع پل ارتباطی میان قزاقستان با افغانستان است. پس از درگذشت ناگهانی اسلام کریم‌اف، روابط ازبکستان و آمریکا در دوره رهبری شوکت میرضیایف بسیار بهبود پیدا کرده است. بنابراین، بسیار محتمل است که در دیدار میرضیایف با دونالد ترامپ در واشنگتن در می 2018 که به فاصله اندکی از دیدار نورسلطان نظربایف با ترامپ در ژانویه 2018 صورت گرفت، در رابطه با همکاری ازبکستان با قزاقستان و آمریکا برای انتقال تجهیزات دفاعی از مسیر دریای خزر و خاک ازبکستان به افغانستان توافقاتی صورت گرفته باشد؛ بویژه آن که ترامپ در این دیدار به شوکت میرضیایف برای حمایت از عضویت ازبکستان در سازمان تجارت جهانی قول مساعد داد.
مسیری که ازبکستان در آن واقع شده است در واقع، مسیر سوم شبکه توزیع شمالی است که به «خط ارتباطی مرکزی»[8] نیز شناخته میشود و مسیری بسیار طولانی و ترکیبی از مسیرهای زمینی و دریایی است. نقطه آغازین این مسیر پایگاه ناتو در «گمرشهایم»[9] آلمان دانست که از طریق زمینی و با عبور از کشورهای اتریش، مجارستان و رومانی به بلغارستان میرسد و سپس با عبور از دریای سیاه به بندر «پوتی»[10] گرجستان وارد منطقه قفقاز میشود. پس از عبور از مسیر جمهوری گرجستان به بندر باکو جمهوری آذربایجان در ساحل دریای خزر و از آنجا نیز با عبور تجهیزات و کانتینرها از عرض دریای خزر به بندر «آکتاو» قزاقستان به ازبکستان میرسد و در نهایت به شهر تِرمز در داخل ازبکستان و از آنجا به مزار شریف افغانستان منتقل میشود. طبق آمار، تنها در سال 2010 میلادی بیش از یک سوم تجهیزات مورد نیاز ناتو از مسیر دریای خزر منتقل شده است.
مسیر جنوبی شبکه توزیع شمالی از بندر پوتی گرجستان تا مزار شریف افغانستان با عبور از شهر تِرمز ازبکستان
4- ایفای نقش موثرتر ازبکستان در ترتیبات امنیتی و سیاسی افغانستان
ازبکستان ١٣٧ کیلومتر مرز مشترک با افغانستان دارد و به همین دلیل، به شدت نگران تحرکات اخیر طالبان و داعش در این کشور و سرایت موج تروریسم، افراط گرایی دینی و قاچاق مواد مخدر به داخل کشور است و از این رو، علاوه بر روسیه و چین، خود را نیازمند حمایت مالی، نظامی و لجستیکی آمریکا و پیمان ناتو نیز می بیند. ترامپ در دیدار با میرضیایف، ضمن حمایت از موضع ازبکستان در قبال افغانستان از اعطای کمک های مالی برای اجرای طرح های ترانزیتی و اقتصادی بین دو کشور حمایت کرد که این امر برای عملیاتی ساختن خط آهن مزارشریف ـ هرات و خط برق ۱۰۰۰ مگاوات سرخان ـ پلخمری بسیار حائز اهمیت است. در مقابل انتظارات ازبکستان، دولت ترامپ نیز این انتظار را از ازبکستان دارد که نقش موثرتری در ترتیبات امنیتی و سیاسی افغانستان بویژه مذاکرات صلح افغانستان و گفتگوهای دو و چند جانبه با گروه طالبان داشته باشد. به نظر می رسد این موضوع نقش بسیار مهمی در نقش و حضور فعال ازبکستان در مذاکرات با طالبان در سال های اخیر داشته است؛ به گونه ای که این کشور را در کنار آمریکا، روسیه، چین و قطر به یکی از طرفهای اصلی مذاکره با طالبان تبدیل کرد. بنابراین، کوشش دولت ازبکستان برای میانجیگری در مسائل افغانستان، پیشبرد پروژه صلح و مذاکره با طالبان را باید در امتداد رویکرد نزدیکی و تعامل این کشور با دولت آمریکا نیز مورد توجه قرار داد. موضوعی که در سطح دو جانبه و نیز در چهارچوب مکانیسم 1+5 (پنج کشور آسیای مرکزی و آمریکا) دنبال میشود. به همین دلیل، برخی تحلیل‌گران بر این عقیده‌اند اهمیت افغانستان برای ازبکستان بسیار بیشتر از موارد مطرح شده در چارچوب تنظیم روابط با قدرت‌های بین‌المللی و منطقه‌ای است. از این زاویه، بهره مندی از کمک های مالی، تسهیل عضویت در سازمان تجارت جهانی و اصلاح ساختارهای اقتصادی از جمله دلایل مهم ورود ازبکستان به موضوع مذاکره با طالبان و نقشآفرینی در فرایند صلح افغانستان به شمار می رود.
در مجموع، سطح مناسبات دو جانبه ازبکستان و آمریکا پس از به قدرت رسیدن شوکت میرضیایف در سپتامبر 2016 به صورت شایان توجهی توسعه پیدا کرده است که قابل قیاس با دوران سرد و پرتنش دوران رهبری اسلام کریم اف (1991 تا 2016) نیست. هرچند حفظ و توسعه مناسبات دو جانبه تاشکند و واشنگتن کار آسانی نیست و ازبکستان دست کم در تنظیم این مناسبات به موازات حفظ و گسترش روابط با روسیه، چین و ایران با دشواری فراوانی مواجه است که نمونه بارز آن کوشش مایک پمپئو برای اعمال فشار بر ازبکستان در جریان سفر به این کشور در 15 بهمن 1398 بود که به روشنی نشان داد مدیریت هم زمان و متوازن مناسبات تاشکند با واشنگتن، مسکو، پکن و تهران تا چه میزان برای ازبکستان تحت رهبری شوکت میرضیایف دشوار است.
انتهای مطلب/
* پژوهشگر ارشد موسسه مطالعات راهبردی شرق
پی‌نوشت‌ها:
[1] . Doubly landlocked
[2] . Gulnara Karimova
[3] . Air Transit of Cargo and Personnel through the Territory of the Republic of Uzbekistan
[4] . Northern Distribution Network
[5] . Fahriddin Tillaev
[6] . رستم بورناشف، « سفر میرضیایف به آمریکا؛ حلقه دوم همکاری ازبکستان با قدرت‌های جهانی»، موسسه مطالعات راهبردی شرق، 8 خرداد 1397.
[7] . همان.
[8] . (Central Line of Communication (CLOC
[9] . Germersheim
[10] . Poti