طالبان پس از تصرف کابل و بسط سلطه خود بر بخش وسیعی از جغرافیای افغانستان در 1996، تفسیر خود از شریعت اسلام را به عنوان قانون به اجرا در آورد. این شیوه تفسیر از اسلام که حتی مورد قبول علمای دانشگاه الازهر نبود برای بسیاری از مردم افغانستان غیر قابل پذیرش بود؛ زنان به عنوان نیمی از پیکره اجتماعی نادیده گرفته شدند، حقوق اقلیت‌های مذهبی زیر پا گذاشته شد، دختران حق تحصیل را از دست دادند، کودکان زیر هجده سال به میدان‌های نبرد کشانده شدند، رسانه‌ها تعطیل شدند و خاطیان از این مقررات به شدت مجازات می‌شدند. قوانینی که طالبان معتقد بودند ریشه در شریعت اسلام دارد در واقع ترکیبی از اصول فرهنگ قبیله‌ای مناطق جنوب افغانستان و آموزه‌های فراگرفته از مدارس مذهبی بود که ترکیب این دو عنصر، نوعی خاص از رویه را به وجود آورد که خود در خور پژوهش است. سئوالی که در آستانه مذاکرات بین‌الافغانی به شدت مطرح می‌باشد، این است که آیا طالبان تغییر کرده‌اند؟
با مقایسه عملکرد طالبان در زمان امارت اسلامی و پسا 2001 با چهار شاخص زنان، رسانه، حقوق اقلیت‌های مذهبی و نوع حکومتداری می‌توان تغییر احتمالی و یا ثبات دیدگاه و عملکرد این گروه را بررسی کرد.

ایران شرقی/

محمد صفری*

چکیده:
در سال 1995 طالبان قیام خود را با فرمان معلم مذهبی خود یعنی ملا محمد عمر از شهر قندهار شروع کرد و در مدت زمان کوتاهی پس از سیطره بر بسیاری از مناطق افغانستان، تفسیر خاص خود از اسلام را به عنوان قانون به اجرا درآورد. دوران زمام‌داری طالبان کوتاه بود و پس از حمله آمریکا به افغانستان امارت اسلامی سقوط کرد. این گروه در مدت زمان اندکی پس از شکست، موفق به عرض اندام شد و توانست در مقابل نیروهای ناتو به رهبری آمریکا و دولت افغانستان بیش از یک و نیم دهه مبارزه کند و دولت آمریکا را وادار به گفتگو کند. پس از حدود یک سال مذاکرات آمریکا و طالبان، اکنون زمان آن رسیده است که مذاکرات بین‌الاافغانی آغاز شود. در آستانه این مذاکرات، سئوالی که امروزه ذهن بسیاری را به خود مشغول داشته این است که با توجه به تجربه دوران امارت اسلامی، آیا رویه طالبان تغییر کرده است؟ در این یادداشت قصد بر این است تا رویه و عملکرد طالبان در زمینه مسئله  زنان، رسانه، حقوق  اقلیت‌های مذهبی و  نوع حکومتداری  در دوران امارت اسلامی و بعد از فروپاشی آن مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد. 

دوره امارت اسلامی
بعد از این که طالبان در سال 1996 توانست کابل و بیشتر نواحی افغانستان را تحت کنترل خود در آورد، تفسیر خود از شریعت  اسلام را به عنوان قانون به اجرا در آورد. این شیوه تفسیر از اسلام که حتی مورد قبول علمای دانشگاه الازهر نبود برای بسیاری از  مردم افغانستان غیر قابل پذیرش بود؛ زنان به عنوان نیمی از پیکره اجتماعی نادیده گرفته شدند، حقوق اقلیت‌های مذهبی زیر پا گذاشته شد، دختران حق تحصیل را از دست دادند، کودکان زیر هجده سال به میدان‌های نبرد کشانده شدند، رسانه‌ها تعطیل شدند و خاطیان از این مقررات به شدت مجازات می‌شدند. قوانینی که  طالبان معتقد بودند ریشه در شریعت اسلام دارد در واقع ترکیبی از اصول فرهنگ قبیله‌ای مناطق جنوب افغانستان و آموزه‌های فراگرفته از مدارس  مذهبی بود که ترکیب این دو عنصر، نوعی خاص از رویه را  به وجود آورد  که خود در خور پژوهش است. در این مطلب  شاخص‌های زنان, رسانه‌ها، اقلیت‌های مذهبی و نوع حکومت‌داری بر اساس منشور فکری طالبان مورد بررسی قرار می‌گیرد.

1. 1- زنان: مشکل عمده طالبان در دوران حکومتداری با جامعه بین‌الملی بعد از مسئله اسامه بن لادن  موضوع  نادیده گرفتن حقوق زنان بود. به طور کلی زنان در دوره طالبان از حقوق اولیه خود از جمله تحصیل و اشتغال محروم شدند. در دوره کوتاه مدت حکمرانی طالبان بر کابل؛ زنان حق خارج شدن از منزل بدون همراه شرعی (شوهر – برادر و ...) را نداشتند، تمامی زنان از ادارات دولتی اخراج و خانه نشین شدند، حتی حمام‌های زنانه بسته شد و پوشیدن پوشش برقع حالت اجباری یافت. محمد حسن آخوند وزیر خارجه وقت طالبان و مشاور سیاسی ملا عمر در پاسخ به سئوال خبرنگار خارجی گفته بود که حقوق زنان افغان در چارچوب اصول اسلامی به طور کامل رعایت می‌شود و اگر در حال حاضر زنان نمی‌توانند مشغول به کار شوند به علت عدم آمادگی و پذیرش جامعه است. به طور کلی طالبان هیچ گاه در مورد کار و تحصیل زنان جواب روشنی ندادند و ممانعت آنها از تحصیل و کار کردن زنان در دوران حکومت این گروه نه به عنوان یک موضع گیری موقت بلکه به عنوان یک ایدئولوژی ثابت در قبال نیمی از پیکره اجتماع شناخته می‌شد.

1. 2- رسانه‌ها: از اولین اقدامات طالبان بعد از فتح کابل، تسخیر دفتر رادیو تلوزیون ملی به وسیله فرمانده نظامی ملا محمد اسحاق بود که متعاقب آن برنامه‌های تلویزیونی قطع گردید و رادیو شریعت شروع  به کار کرد. رادیو صدای شریعت یگانه رادیو و رسانه‌ای بود که در سطح افغانستان پخش می‌شد. طالبان پخش هرگونه موسیقی، داشتن نوار موسیقی و یا ابزار آلات موسیقی را جرم تلقی می‌کرد و خاطیان به یک تا ده روز زندان محکوم می‌شدند. این گروه برای اجرای بهتر قوانین خود اداره‌ای به نام امر به معروف و نهی از منکر تاسیس کرد که وظیفه این اداره  برخورد با افرادی بود که قوانین شرعی را زیر پا می‌گذاشتند. وحید مژده در کتاب پنج سال سلطه طالبان اشاره می‌کند که هیبت این اداره تا بدان اندازه بود که وزیر امور خارجه طالبان محمد احمد متوکل از هراس گزند این اداره به طور مخفیانه در زیر زمینی ساختمان وزارت خارجه به مشاهده تلویزیون می‌پرداخت. در خصوص اداره امر به معروف و نهی از منکر، احمد رشید در کتاب طالبان اشاره می‌کند که این اداره از یک سازمان دولتی در عربستان الگو برداری شده بود.

1. 3- حکومتداری: هسته اصلی گروه طالبان، به علت عدم آشنایی با سیاست، پس از به قدرت رسیدن دستگاه‌های اجرایی شبه دولتی ایجاد کردند و نه یک دولت مدرن. در واقع هسته اصلی طالبان نسبت به دولت مدرن و برپایی چنین نظامی برای پیش برد امور اجرایی خود غریبه بودند و برداشت آنها از دولت اسلامی همان دولت صدر اسلام و بر اساس شیوه حکمرانی خلفا بود. رنگین دادفر اسپنتا در کتاب سیاست و مردم افغانستان روایتی از درون اشاره می‌کند که جهان بینی هسته اصلی طالبان بسیار محدود بوده و این جهان بینی، محدود به افغانستان و پاکستان بوده است. زمانی که طالبان به قدرت رسیدند به علت سال‌ها جنگ تقریبا تمامی زیر ساخت‌های اقتصادی  افغانستان نابود شده بود. کمبود شدید نیازمندی‌های اساسی مانند آب آشامیدنی, غذا و مسکن, مردم را در وضعیتی اسفناکی قرار داده بود و میزان امید به زندگی به سطح بی‌سابقه‌ای کاهش پیدا کرده بود. همچنین مرگ‌ومیر کودکان در زمان طالبان به بالاترین سطح خود در جهان رسید. شیوه حکومتداری طالبان ناتوان در برخورد با مسائل فوق بود. به عنوان نمونه زمانی که خبرنگار خارجی از ملا محمد عمر رهبر طالبان پرسیده بود که چه راهکاری برای رسیدگی به تورم و مشکلات فزاینده اقتصادی دارید؟ در پاسخ گفته بود که "علت فقر مردم سرنوشت الهی است و خداوند هرکسی را بخواهد ثروت می‌دهد و هرکسی را بخواهد فقیر می‌سازد". همچنین در جای دیگر قاضی دین محمد وزیر پلان (طرح و برنامه) طالبان درباره نرخ بالای مواد غذایی می‌گوید "ما مسلمان هستیم و معتقد هستیم که خداوند حتما از راهی غذای ما را خواهد رساند".

1. 4- اقلیت‌های مذهبی: در سال‌هایی که طالبان بر کابل حکم می‌راندند اقلیت‌های مذهبی مانند شیعیان و هندوها اوضاع مناسبی نداشتند و این حاصل مرزکشی مذهبی این گروه بود. نقض حقوق اولیه مذهبی این دو اقلیت از بدیهی‌ترین امور بود؛ برخی از مساجد شیعیان و معابد هندوها  تعطیل شدند. برخی از رهبران طالبان دیدگاه‌های افراطی نسبت به اقلیت‌ها از جمله شیعیان داشتند و معتقد بودند چون نابودی شیعیان ممکن نیست می‌بایست این اقلیت مذهبی را به توده‌ای بی‌صدا تبدیل کرد که وجوه مذهبی و فرهنگی خود را فراموش کند و نسبت به آن اعتراضی سر ندهد. شیعیان نه تنها در کابینه اشتغال نداشتند بلکه در مناصب پایین اداری نیز دارای جایگاه دولتی نبودند. کشتار شیعیان در بامیان و مزار شریف، از جمله کارنامه سیاه طالبان در قبال اقلیت‌ها است. قتل عام هزاره‌ها در این دو ولایت علاوه بر تلاش بر بسط سلطه سیاسی و نظامی این گروه، به اعتقاد برخی از کارشناسان ریشه در نگرش ایدئولوژیک این گروه مبنی بر رافضی دانستن شیعیان داشت.

1. 1- زنان: موضع طالبان پسا 2001 در قبال زنان نه تنها برای مردم افغانستان بلکه برای بسیاری از دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی نیز مهم است. طالبان در زمینه تحصیل دختران عملکردی دوگانه و از یک منطقه تا منطقه دیگر متفاوت داشته‌اند. بر اساس گزارش شبکه تحلیلگران افغانستان منتشر شده در پایگاه ایران شرقی، در مناطق تحت کنترل طالبان که به صورت پایلوت در این تحقیق انتخاب شده‌اند، دختران تا سن 12 سال اجازه تحصیل دارند. حتی در مناطقی که معلم زن وجود نداشته، به پیشنهاد ریش سفیدان محلی، طالبان پذیرفته‌اند که مردان میان‌سال به آموزش دختران بپردازند. اما در همین حال آخرین خبرها از افغانستان می‌رساند که به دلیل ممانعت طالبان، دختران دست کم دو ولایت از شرکت در امتحان کنکور محروم شده‌اند.

1. 2- رسانه‌ها: بعد از سقوط طالبان و استقرار نظام جمهوری در افغانستان فضای رشد رسانه‌های آزاد با خط مش فکری متفاوت از هم فراهم شد. طبق آمار، از سال 2001 تاکنون 2445 رسانه چاپی، تصویری و شنیداری در افغانستان تاسیس شده است.

1. 3- اقلیت‌ها: در مورد نوع برخورد گروه طالبان با اقلیت‌‌های مذهبی در بیست سال اخیر, باید ابراز داشت که این گروه هر چند در مناطق شیعه‌نشین حاکمیت مطلقی ندارد اما در نواحی که حاکمیت دارد در برخورد با شیعیان بیش از قبل  مدارا می‌کند. اما با این وجود دستگیری و گروگان گیری شیعیان مسافر و حمله به مناطق شیعه‌نشین وجود داشته و دارد که از جمله تازه‌ترین موارد حمله به منطقه پاتو در ولایت دایکندی قابل ذکر است.

1. 4- حکومتداری: یکی از مهمترین نقدهایی که بر طالبان وارد است، عدم وجود مانیفیستی از این گروه است. به همین دلیل قضاوت درباره دیدگاه‌های کلان این گروه از جمله حکومتداری در ابهام قرار دارد. این گروه هر چند پس از شکست در سال 2001، حکومتی موازی در افغانستان ایجاد کرده است اما نوع حکومتداری آن تفاوتی نسبت به گذشته نداشته است؛ در راس امیرالمومنین قرار دارد و شورا یا شوراهای مختلفی تحت نظر امیرالمومنین اداره امور را بر عهده دارند. برای نظام آینده نیز تاکنون دیدگاه مشخصی از سوی رهبران این گروه بیان نشده است. در اطلاعیه اخیر ملا هبت الله آخوندزاده رهبر طالبان در خصوص نظام آینده از عبارت "نظام اسلامی" و یا "نظام کاملا اسلامی" تعبیر شده است. طالبان بعد از استقرار در پایتخت افغانستان تحکیم یک دولت اسلامی همانند دولت صدر اسلام را به عنوان آرمان خود جستجو کرده و این آرمان تا امروز در میان هسته اصلی رهبران این گروه پایدار است. ناگفته نماند که بسیاری از رهبران ارشد فعلی طالبان و همچنین تیم مذاکره کننده آنها  همان نسل اول طالبان هستند.