ایران شرقی

*دکتر ولی کوزه‌گر کالجی

جمهوری ازبکستان در دوره رهبری طولانی اسلام کریم اف (1991- 2016) با دو تحریم سیاسی و اقتصادی از سوی جهان غرب مواجه شد. تحریم سیاسی به دلیل سرکوب خشونت بار معترضان در حوادث اندیجان در مارس 2005 و تحریم جهانی پنبه (کارزار یا کمپین بین المللی تحریم پنبه ازبکستان) در سال 2007 به دلیل کار اجباری کارکنان، دانشجویان، دانش آموزان و بویژه کودکان در مزارع پنبه. از آنجا که پنبه در ساختار اقتصادی ازبکستان (ششمین تولیدکننده و سومین صادرکننده پنبه در جهان) و نیز ترکمنستان از نقشی مشابه نفت و گاز برای کشورهای نفتی خاورمیانه برخوردار است، اعمال این دو تحریم سیاسی و اقتصادی، فشار مضاعفی را به پرجمعیت ترین کشور آسیای مرکزی وارد ساخت. پس از درگذشت ناگهانی اسلام کریم اف در سپتامبر 2016 و به قدرت رسیدن شوکت  میرضیایف، تحریم‌های سیاسی جهان غرب علیه ازبکستان برداشته شد و به موازات آن، تحولات مهمی در کشت و صادرات پنبه ازبکستان روی داده است که پایان رسمی کار اجباری در مزارع پنبه و کوشش در جهت اصلاح وجهه حقوق بشری و پایان تحریم جهانی پنبه ازبکستان که با شیوع ویروس کرونا شدت بیشتری نیز گرفته است، پایان انحصار دولتی و حرکت به سمت خصوصی سازی، حرکت به سمت کاهش خام فروشی و تقویت صنعت نساجی و دیگر صنایع تبدیلی، جذب و هدایت سرمایه گذاری خارجی به صنعت پنبه و نساجی ازبکستان و در نهایت تنوع بخشی به بازارهای صادراتی و حرکت از بازارهای آسیایی به بازارهای صادراتی غربی که در نتیجه آن صادرات منسوجات ازبکستان به ۲ میلیارد دلار رسیده است و انتظار می رود این رقم در سال ۲۰۲۵ به ۸ میلیارد دلار برسد. صادرات پارچه این کشور نیز از ۱۰۰ میلیون دلار در ۱۰ سال گذشته به 9/1 میلیارد دلار در سال ۲۰۱۸ افزایش یافته است و دولت ازبکستان امیدوار است که این مبلغ تا سال ۲۰۲۵ به ۷ میلیارد دلار برسد. به نظر می رسد اجرای کامل سیاست لغو نظام کار اجباری در مزارع پنبه در سطوح محلی و منطقه ای ازبکستان،  لغو کامل تحریم های جهانی پنبه ازبکستان و جذب و هدایت سرمایه گذاری خارجی در بخش های زیرساختی پنبه و صنعت نساجی ازبکستان، سه پیش شرط اصلی تحقق کامل اصلاحات اقتصادی مد نظر شوکت میرضیایف در این حوزه است که در صورت تحقق می‌تواند جهش قابل توجهی را در روند رشد و توسعه اقتصادیِ پرجمعیت ترین کشور آسیای مرکزی در سال های آینده ایجاد کند.
 با عنایت به نکات و ملاحظات یاد شده، در این یادداشت تحلیلی کوشش شده است شناخت بهتری از این تحولات مهم اقتصادی در یکی از مهم ترین کشورهای آسیای مرکزی حاصل شود.


پنبه یکی از معروف ترین و پرمصرف ترین الیاف طبیعی است. این محصول از جمله محصولات صنعتی و بازرگانی جهان محسوب می شود که تولید آن در 79 کشور جهان متداول است و اشتغال و تامین معیشت میلیون‌ها خانوار به تولید (بخش کشاورزی)، تبدیل (صنایع پاک کنی، صنایع نساجی و روغن کشی) و توزیع فرارورده‌های آن وابسته است. هرچند محصول پنبه در کشورها و مناطق مختلف جهان تولید می شود، اما شرایط آب و هوایی و خاکِ برخی از کشورها موجب شده است این محصول تبدیل به یک محصول استراتژیک و صادراتی برای آن ها شود. کشورهایی مانند بورکینافاسو (۲۸۳ هزار تن)، ترکمنستان (۲۸۸ هزار تن)، ترکیه (۶۹۷ هزار تن)، ازبکستان (۸۱۱ هزار تن)، استرالیا (۹۱۴ هزار تن)، برزیل (۱۵۲۴ هزار تن)، پاکستان (۱۶۷۶ هزار تن)، آمریکا (۳۷۳۸ هزار تن)، چین (۴۹۵۳ هزار تن) و هند (۵۸۷۹ هزار تن) در ردیف 10 کشور بزرگ تولیدکننده پنبه در جهان به شمار می‌روند. چنانچه مشاهده می‌شود جمهوری ازبکستان نیز همراه با ترکمنستان، دو کشور منطقه آسیای مرکزی هستند که در ردیف 10 کشور بزرگ تولید کننده پنبه در جهان قرار دارند.

تاریخچه کشت پنبه در ماورالنهر که ازبکستان امروزی بخشی از آن به شمار می‌رود، به حدود ۲ هزار سال قبل می‌رسد. اما کشت مدرن، صنعتی و انبوه پنبه در ازبکستان، در دوره اتحاد جماهیر شوروی آغاز شد و آنچنان توسعه یافت که جمهوری سوسیالیستی ازبکستان بیش از ۷۰ درصد از تولید پنبه اتحاد جماهیر شوروی را برعهده داشت. در حالی که قبل از انقلاب اکتبر  1917، سهم تولید گندم 70 درصد و پنبه 19 درصد در ازبکستان بود، در سال 1989 این رقم به 21 درصد برای گندم و 47 درصد برای پنبه رسید. میزان کل برداشت پنبه نیز از 350 هزار تن در سال 1913 به 5 میلیون تن در سال 1990 رسید¹ این توسعه شتابان کشت و تولید پنبه که در راستای نظام تقسیم کار جمهوری ها و سیاست تک محصولی کردن آن ها صورت گرفت، به دلیل برهم خوردن تعادل نظام کشاورزی بویژه کاهش شدید سطح تولید گندم، فرسایش شدید خاک و افزایش بسیار بالای مصرف آب که مشکلات زیست‌محیطی فراوانی از جمله خشک شدن رودخانه‌ها و دریاچه آرال را به همراه داشت، همواره مورد اعتراض مردم و نخبگان ازبک بود. چنانچه فیض الله خوجایف، رئیس سابق دولت ازبکستان در دوران شوروی به جرم مخالفت با سیاست تک محصولی کردن جمهوری ازبکستان و منحصر کردن تولیدات کشاورزی این جمهوری به پنبه، اعدام شد.²

پس از فروپاشی شوروی و استقلال ازبکستان، پنبه همچنان جایگاه استراتژیک خود را در نظام اقتصادی این جمهوری تازه به استقلال رسیده حفظ کرد. بویژه آن که ازبکستان به عنوان پرجمعیت ترین جمهوری آسیای مرکزی، برای غلبه بر مشکلات گسترده اقتصادی دوران گذار به شدت به منابع مالی حاصل از کشت و صادرات پنبه وابسته بود. به همین دلیل، دولت ازبکستان دوره اسلام کریم اف در مالکیت، کنترل و مدیریت کشت، تولید و صادرات پنبه عملاً همان رویکرد دوران شوروی را در پیش گرفت و شرکت های بزرگ دولتی ازبکستان، انحصار کشت، تولید و صادرات پنبه را در اختیار گرفتند، رویکردی که در سایر بخش های اقتصادی نیز مشاهده می شد و عملاً تدوام نظام اقتدارگرای اسلام کریم اف به آن وابسته بود. به همین دلیل این موضوع همواره مطرح بود که «با وجود سقوط کمونیسم در شوروی، کمونیسم در ازبکستان سقوط نکرد». دولت اسلام کریم اف برای استفاده حداکثری از منابع مالی حاصل از کشت و صادرات پنبه، نظام کار اجباری در مزارع پنبه را بیش از دو دهه به اجرا درآورد که با انتقادهای گسترده بین المللی و تحریم جهانی این محصول نیز همراه شد. انحصار دولت در تولید و صادرات پنبه، وجود نظام کار اجباری در مزارع پنبه، چالشهای آبی گسترده ازبکستان با تاجیکستان و قرقیزستان (کشورهای بالادست)، عدم سرمایه گذاری خارجی و عدم مدرن سازی مزارع کشاورزی و صنایع تبدیلی موجب شد ظرفیت تولید و صادرات پنبه ازبکستان با وجود همه حمایت های گسترده دولتی سیر نزولی به خود بگیرد. چنانچه میزان تولید پنبه از حدود 6/1 میلیون تن در اوایل دهه 1990 به حدود 1 میلیون تن در سال 2010 رسید.³
 
پس از درگذشت ناگهانی اسلام کریم اف در سپتامبر 2016 و به قدرت رسیدن شوکت میرضیایف، تغییرات و اصلاحات گسترده ای در حوزه های داخلی و خارجی ازبکستان ایجاد شد که یکی از مهم ترین موارد آن، تحول در رویکردهای کشت و صادرات پنبه در ازبکستان بود که شرایط جدیدی را برای این محصول استراتژیک به دنبال داشت. این تحول در چند حوزه مشخص روی داده است که در ادامه به برخی از موارد مهم آن اشاره می شود.

نخستین تحول مهم، پایان رسمی کار اجباری در مزارع پنبه و کوشش در جهت اصلاح وجهه حقوق بشری و در نتیجه تلاش برای پایان تحریم جهانی پنبه ازبکستان بود. چنانچه اشاره شد، ازبکستان دوره اسلام کریم اف همانند دوره شوروی از نیروی کار اجباری و کودکان کار در مزارع وسیع پنبه خود استفاده می کرد و هر ساله در فصل برداشت پنبه، دانش آموزان مدارس و دانشجویان دانشگاه ها و همچنین کارمندان ادارات شامل پزشکان­، معلمان و کارکنان نظامی مجبورند به مزارع دولتی بروند و در برداشت پنبه مشارکت کنند. هزاران نفراز دانشجویان و دانش‌آموزان نیز برای کار اجباری به مزارع پنبه اعزام و در زیر چادرها و یا در محلی دور از پدر و مادر خود اجباراً به کار برداشت پنبه مشغول می شدند.  

روند برداشت پنبه از سوی ماموران و مقام‌های دولتی بطور جدی کنترل می شد و اگر دانش آموزان یا والدین آن ها حاضر به شرکت در این فعالیت نبودند، با اخراج فرزند خود از مدارس و محرومیت از مزایای اجتماعی روبرو می شدند. کارمندان دولت نیز در صورت خودداری، از کار اخراج می شدند و مزایای اجتماعی خود و خانواده شان ازبین می رفت و حتی از طرف پلیس ازبکستان نیز مورد اذیت و آزار قرار می گرفتند شاهد این مثال نیز قتل یک نوجوان در استان قشقه دریا ازبکستان بوسیله نیروهای پلیس این کشور بود. به همین دلیل از سال 2007 گروه های مستقل حقوق بشر فعالیت خود را برای فشار به دولت ازبکستان برای پرهیز از به کارگیری کودکان و نوجوانان در مزارع پنبه شدت بخشیدند. این گروه ها از طرفی خواستار تحریم خرید پنبه ازبکستان توسط شرکت های پوشاک بین المللی و از طرفی دیگر خواستار دخالت کشورهای غربی و نهادهای مستقل بین المللی برای فشار آوردن به دولت ازبکستان شدند. گرچه این فشارها باعث شد دولت ازبکستان درصدد برآید کار کودکان در مزارع را ممنوع کند، اما در مقابل برای جبران کمبود نیروی کار، بیشتر نوجوانان 15 تا 19 ساله به اضافه قشر بزرگسال این کشور وادار به کار اجباری در مزارع پنبه شدند.⁴
 
در نتیجه این فشارها، شرکت های بزرگی نظیر آمازون­، کالوین کلاین­، آدیداس  و ایندیتکس از کارزار بین المللی تحریم پنبه ترکمنستان حمایت کردند و بسیاری از دولت ها و شرکت ها (بیش از 300 شرکت) و سرمایه گذاران خارجی بویژه در جهان غرب متعهد شدند که  منسوجات ساخته شده با پنبه صادراتی ازبکستان را خریداری نکنند. آغاز تحریم پنبه ازبکستان از سال 2007 تنها دو سال بعد از تحریم گسترده دولت اسلام کریم اف از سوی جهان غرب به واسطه سرکوب خشونت بار شورش اندیجان در مارس 2005 بود که این دو سیاست تحریمی هم زمان در حوزه سیاسی و اقتصادی، فشار فراوانی را به دولت کریم اف وارد ساخت که نتیجه آن نزدیکی بیشتر ازبکستان به چین، روسیه و سایر کشورهای آسیایی بود که در تنظیم مناسبات با ازبکستان و خرید پنبه از این کشور، توجه چندانی به مسائل حقوق بشری نداشتند.
 
پس از درگذشت ناگهانی اسلام کریم اف در سپتامبر 2016 و به قدرت رسیدن شوکت میرضیایف، در راستای اصلاحات اقتصادی و اجتماعی رئیس جمهور جدید، به کار اجباری در مزارع پنبه پایان بخشیده شد که این امر نقش بسیار مهمی در کاهش سطح تحریم جهانی پنبه ازبکستان در سال های اخیر ایفا کرده است. خارج شدن پنبه ازبکستان از تحریم دولت آمریکا نمونه بارز این امر است. با این وجود، اعلام لغو و پایان کار اجباری در مزارع پنبه ازبکستان به معنی اجرای کامل آن در عرصه عملی نیست و همچنان گزارش هایی از کار اجباری در مزارع پنبه منتشر می شود.

در همین راستا، سازمان بین‌المللی کار گزارشی در پی سومین دور از ماموریت نظارت و ارزیابی خود از کشت سال 2018 ارائه داد که در آن اعلام کرد که نیروهای کار اجباری دیگر «در ازبکستان به صورت سیستماتیک توسط دولت این کشور» به کار گرفته نمی‌شود. این گزارش همچنین با اتکاء بر امضاء 10 نفر دیگر تایید می‌کرد که اصلاحات گسترده‌ای در حوزه پنبه ازبکستان آغاز شده است. اریک گاتوالد، معاون مدیر انجمن بین‌المللی حقوق کار نیز اشاره می کند که به رغم بروز تغییرات و اصلاحات قابل توجه در ازبکستان، مساله نیروی کار اجباری همچنان در این کشور به عنوان یک مشکل باقی است. گزارش سازمان بین‌المللی کار پیش‌بینی کرده بود که بیش از 170 هزار نفر از مردم در سال 2018 مجبور شدند در مزارع پنبه این کشورکار کنند. اگرچه این رقم به میزان قابل ملاحظه‌ای کمتر از گذشته است، اما همچنان شمار قبل توجهی از مردم را در بر می‌گیرد.⁵
 
بر اساس گزارش اخیر سازمان جهانی کار در فصل برداشت پنبه در سال ۲۰۱۹ نیز حدود ۱۰۲ هزار نفر در ازبکستان مشمول کار اجباری بودند. با این وجود، این سازمان در عین حال تاکید کرده که این رویه در ازبکستان دیگر به صورت نظام یافته (سیستماتیک) نیست. یوناس استروپ، مشاور ارشد فنی سازمان جهانی کار  نیز در این در این زمینه اظهار داشته است که «هر چند برخی گروه ها مانند دانش آموزان و دانشجویان و کارکنان آموزشی و پزشکی و کارمندان اداری دیگر خیلی در مزارع پنبه به چشم نمی خورند، اما کارکنان نظامی و حتی برخی کارکنان بانک ها همچنان در فصل برداشت در مزارع پنبه مشاهده می شوند».⁶ نیت هرمان، معاون انجمن پوشاک آمریکا نیز تاکید کرد که «تضمین های بیشتری» در زمینه محافظت از کارگران (در ازبکستان) مورد نیاز است و ما به پیشرفت های مهم ازبکستان در زمینه پایان دادن به کار اجباری اذعان داریم و از این بابت دلگرم شدیم اما مشتاق استفاده از پنبه ازبکستان هستیم اما با توجه به الزامات قانونی  مربوط به کار اجباری و برده داری که هیچ گونه مدارایی را در این زمینه بر نمی تابد ، و با توجه به گزارش سازمان جهانی کار که در فصل برداشت سال ۲۰۱۹ بیش از ۱۰۰ هزار نفر درگیر کار اجباری در ازبکستان بودند­، تضمین های بیشتری برای محافظت از حقوق کارگران مورد نیاز است.⁷
 
به نظر می رسد انطباق محیط های کاری و فضای اقتصادی ازبکستان با شرایط جدید نیازمند گذشت زمان و فرهنگ سازی در این زمینه است و نظام کار اجباری در مزاراع پنبه که از دوران حاکمیت شوروی در ازبکستان باقی مانده است، به این سرعت و به صورت کامل در کوتاه مدت برچیده نخواهد شد. هرچند اعلام رسمی پایان نظام کار اجباری در مزارع پنبه از سوی دولت ازبکستان در نفس خود، گامی مثبت و رو به جلو از سوی دولت شوکت میرضیایف به شمار می رود. میرضیایف که اصلاحات گسترده اقتصادی را با هدف جذب سرمایه گذاری خارجی و تبدیل عضویت ناظر ازبکستان به عضو اصلی در سازمان تجارت جهانی دنبال می‌کند، به خوبی از این نکته آگاه است که تحقق این هدف با وجود نظام کار اجباری در مزارع پنبه و تحریم جهانی این محصول به ویژه از سوی کشورها و شرکت های بزرگ غربی امکان پذیر نیست.

در این بین، شیوع ویروس کرونا و آسیب اقتصادی ازبکستان نیز موجب شدت بخشیدن کوشش های دولت ازبکستان برای لغو جهانی تحریم پنبه این کشور شده است. در این راستا، ناظم حسن اف،⁸ وزیر کار ازبکستان در نامه ای سرگشاده خطاب به ائتلاف بین المللی مزبور موسوم به «کارزار پنبه» (کاتن کمپین)⁹ خواستار لغو این تحریم ها شده که از سال ۲۰۰7 در ارتباط با نیروی کار اجباری در مزارع پنبه ازبکستان علیه این کشور اعمال شده است. در بخش هایی از نامه این مقام ازبک آمده است:
 
«از زمان اعمال مقررات قرنطینه و محدودیت های منع رفت و آمد در ازبکستان به علت شیوع جهانی ویروس کرونا ، نزدیک به ۱۵۰ هزار تن از شهروندان این کشور شغل خود را از دست داده و بیش از ۲۰۰ هزارنفر ازبکستانی به زیر خط فقر سقوط کردند. ارزیابی اولیه ما این است که پایان دادن به تحریم پنبه می تواند صادرات کلی منسوجات را دو برابر سازد که این رشد صادرات موجب ایجاد اشتغالی است که در بحبوحه بحران شیوع کرونا به شدت مورد نیاز است».¹⁰
 
انجمن پوشاک آمریکا نیز به تاثیر منفی گسترش شیوع ویروس کرونا بر صنعت پوشاک جهان و به ویژه خرید پنبه اذعان کرده و اعلام نموده است که «شیوع جهانی کرونا تاثیر ویرانگری بر صنعت پوشاک در جهان داشته و کاهش شدید سفارشات را در پی داشته است که این نیز مانع دیگری بر سر راه خرید پنبه از ازبکستان است».¹¹به نظر می رسد مقامات ازبکستان، فضای سیاسی و روانی ناشی از شیوع ویروس کرونا را که گسترش کمک های بین المللی را شدت بخشیده است، فرصت مناسبی برای پایان بخشیدن به تحریم دو دهه ای پنبه ازبکستان می دانند و لذا این موضوع به صورت جدی در دستور کار دولت این کشور و نمایندگی های ازبکستان در نقاط مختلف جهان قرار گرفته است.
 
اما دومین تحول مهم در رویکرد دولت شوکت میرضیایف به محصول پنبه، پایان انحصار دولتی و حرکت به سمت خصوصی سازی است که در راستای استراتژی کلان اصلاحات اقتصادی و بویژه اجرای استراتژی توسعه کشور بر اساس پنج اولویت در بازه زمانی 2021-2017 است. هدف از این استراتژی پنج ساله، افزایش اساسی تأثیر اصلاحات، ایجاد شرایط برای تأمین توسعه همه جانبه و سریع دولت و جامعه، عملی ساختن اولویت های مربوط به مدرنیزاسیون کشور و لیبرالیزه کردن همه زمینه­های زندگی است. چنانچه اشاره شد، این استراتژی در پنج مرحله عملی خواهد شد، که هر یک از آن ها به طور جداگانه مستلزم تصویب برنامه دولتی سالانه می باشد. در راستای این استراتژی کلان، میرضیایف به نظام سهیمه بندی دولتی برای پنبه پایان داد و به طور موثر این صنعت را در اختیار شرکتهای خصوصی گذاشت. میرضیایف به هنگام اعلام این خبر در پارلمان ازبکستان اظهار داشت که «این اقدام باید بطور مرحله‌ای انجام شود تا سرمایه‌گذاری خصوصی تشویق شود. مردم ما ممکن است آماده این کار نباشند، اما اگر به‌تدریج این تغییر (دور شدن از انحصار دولتی) را ایجاد نکنیم، هرگز علاقه‌مندی در بین سرمایه‌گذارها ایجاد نخواهد شد».¹² این اقدام دولت ازبکستان نیز به موازات پایان نظام کار اجباری در مزارع پنبه با استقبال جامعه جهانی مواجه شده است و نشریه اکونومیست نیز در مقاله‌ای به این نکته اشاره می کند که «ازبکستان به خاطر کارگران به سمت خصوصی‌سازی صنعت پنبه حرکت می‌کند و این امیدواری وجود دارد که بخش خصوصی با شرایط بهتری از کارگران در مزارع پنبه استفاده کند. این در حالی است که این کشور قصد دارد به یک قدرت در صنعت پوشاک همانند چین و ویتنام تبدیل شود».¹³
 
سومین تحول مهم در صنعت پنبه در دوره رهبری شوکت میرضیایف را باید حرکت به سمت کاهش خام فروشی و تقویت صنعت نساجی و دیگر صنایع تبدیلی دانست. الیاف سفید پنبه، ماده خام اصلی صنعت نساجی را تشکیل می‌ دهد و نخی که از ریسیدن این الیاف به دست می‌آید، در کارخانه‌ های نساجی، تبدیل به پارچه می‌شود، اما این تنها ثمره‌ گیاه پنبه نیست. از گیاه پنبه، در تولید ده‌ ها محصول صنعتی دیگر همچون تهیه خوراک دام، روغن خوراکی، صابون، الکل اتیلیک، کاغذ، مقوا، چوب سه لایی، تهیه نئوپان، کاغذ اسکناس و اوراق بهادار نیز استفاده می‌شود. در نتیجه همین گستره کاربرد پنبه است که توان اشتغال‌زایی پنبه در بخش کشاورزی 5/2 برابر سویا، ۴ برابر ذرت و کلزا و ۶ برابر گندم است. طبیعی است این امر در شرایطی که سالانه در ازبکستان حدود ۳ میلیون و ۵۰۰ هزار تن پنبه خام و یک میلیون و ۲۰۰ هزار تن الیاف پنبه تولید می شود، از اهمیت دو چندانی برخوردار باشد. به همین دلیل، بخش نساجی ازبکستان یکی از منابع اصلی اشتغال زایی در این کشور است به طوری که تنها در بخش تولید منسوجات  نزدیک به ۷ هزار شرکت بیش از ۲۰۰ هزار نفر را در استخدام خود دارند و درآمد این افراد منبع زندگی یک میلیون تن از مردم کشور است. با توجه به چنین سهم بالایی از بازار اشتغال و ارزش افزوده ای که محصولات صنعت نساجی و دیگر صنایع تبدیلی دارد، این موضوع به صورت جدی مورد توجه دولت میرضیایف قرار گرفته است. در واقع رئیس جمهور جدید ازبکستان، توسعه صنعت نساجی و صنایع تبدیلی آن را یکی از راه های مهم غلبه بر بحران بیکاری گسترده جوانان ازبک و جلوگیری از مهاجرت آنان به خارج از کشور بویژه روسیه می داند. در این راستا، «سردار عمرزاق اف» وزیر سرمایه گذاری و تجارت خارجی ازبکستان اعلام کرده است که «این کشور از سال ۲۰۲۰ صادرات پنبه خام خود را به کشورهای خارجی قطع می‌کند. ازبکستان تمام محصولات پنبه خود را در کشور تبدیل به  فرآورده های نساجی خواهد کرد و پس از آن محصولات نساجی صادر خواهد شد و طبق برنامه پنبه های تولید ازبکستان به کشورهای آمریکا و چین صادر خواهد شد.¹⁴

بر اساس برآوردها، صادرات منسوجات ازبکستان در حال حاضر به ۲ میلیارد دلار رسیده است که انتظار می رود این رقم در سال ۲۰۲۵ به ۸ میلیارد دلار برسد. صادرات پارچه این کشور از ۱۰۰ میلیون دلار در ۱۰ سال گذشته به 9/1 میلیارد دلار در سال ۲۰۱۸ افزایش یافته است؛ دولت امیدوار است که این مبلغ تا سال ۲۰۲۵ به ۷ میلیارد دلار برسد. تحقق این هدف تا حد بسیار زیادی منوط به لغو کامل تحریم های بین المللی پنبه ازبکستان است.
 
اما چهارمین تحول مهم دوره میرضیایف را باید جذب و هدایت سرمایه گذاری خارجی به صنعت پنبه و نساجی ازبکستان دانست. این موضوع در کلیه سفرها و دیدارهای شوکت میرضیایف و دیگر مقامات ارشد ازبکستان در سال های اخیر به شدت مورد توجه بوده است. بنا به گزارش سرمایه گذاری جهانی سال 2019 کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل متحد،¹⁵ سرمایه گذاری مستقیم خارجی در ازبکستان در سال 2018  به میزان قابل ملاحظه ای افزایش یافت و به 412 میلیون دلار رسید در حالی که در سال پیش از آن 98 میلیون دلار بود. سرمایه گذاری مستقیم خارجی در ازبکستان به طور سنتی از کشورهای روسیه، کره جنوبی­، چین و آلمان انجام شده اما در سال 2018 کشور کانادا نیز حضور مالی خود را در ازبکستان افزایش داد. ازبکستان در سال ۲۰۱۹ نیز موفق شد 2/4 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی جذب کند که 7/3 میلیارد دلار بیشتر از مقدار سرمایه‌گذاری جذب شده در سال ماقبل آن بود.¹⁶ طبیعی است که با توجه به اهمیت زراعت پنبه و صنعت نساجی، بخش مهمی از این سرمایه گذاری خارجی به این دو بخش هدایت شود. ابلاغ قانون جدید سرمایه ‌گذاری خارجی در ازبکستان نیز به این روند شتاب بیشتری بخشیده است.
 
در نهایت، پنجمین حوزه تحول در صنعت پنبه ازبکستان در دوره رهبری شوکت میرضیایف را باید تنوع بخشی به بازارهای صادراتی و حرکت از بازارهای آسیایی به بازارهای صادراتی غربی دانست. چنانچه در ابتدای این نوشتار اشاره شد در نتیجه تحریم های سیاسی ناشی از حوادث اندیجان و تحریم اقتصادی پنبه، دولت اسلام کریم اف به چین، روسیه و سایر کشورهای آسیایی نزدیک شد که در تنظیم مناسبات با ازبکستان و خرید پنبه از این کشور، توجه چندانی به مسائل حقوق بشری نداشتند. این امر هم ظرفیت بازار صادراتی ازبکستان را محدود کرده بود و هم به دلیل نرخ پایین محصول صادراتی (در مقایسه با کشورهای غربی)، ارزش مالی چندانی نیز برای ازبکستان به همراه نداشت. در واقع این امر یکی از دلایل کاهش حجم صادرات و ارزش مالی صادرات پنبه ازبکستان در دوره رهبری اسلام کریم اف به شمار می رفت. شوکت میرضیایف به موازات سایر اصلاحات یاد شده، در چند سال اخیر کوشش کرده است تنوع بیشتری به بازارهای صادراتی ازبکستان ببخشد و صادرات پنبه را از سمت کشورهای آسیایی به سمت بازارهای پرسود غربی هدایت کند. این موضوع در جریان سفر رسمی شوکت میرضیایف به آمریکا در ١٥ می ٢٠١٨ (٢٥ اردیبهشت ١٣٩٧) و دیدار با دونالد ترامپ (پس از گذشت 16 سال از دیدار اسلام کریم اف و جرج بوش پسر) و نیز سفر میرضیایف به فرانسه در 15 اکتبر 2018 (18 مهر 1397) به صورت جدی مورد توجه قرار گرفت و دولت ازبکستان امیدوار است به موازات کاهش تحریم های سیاسی (ناشی از حوادث اندیجان در سال 2005) و کارزار بین المللی تحریم پنبه (که در سال 2007 شکل گرفت)، بازار گسترده و پر رونق پوشاک و صنمعت نساجی کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی را نیز به مقاصد بازار صادراتی خود اضافه کند.  
 
در مجموع به نظر می رسد در دوره رهبری شوکت میرضیایف، تحولات بسیار مهمی در صنعت پنبه و نساجی ازبکستان رخ داده است که به برخی از مهم ترین حوزه های تحول در این یاداداشت تحلیلی اشاره شده است. در این راستا، اجرای کامل سیاست لغو نظام کار اجباری در مزارع پنبه در سطوح محلی و منطقه ای ازبکستان،  لغو کامل تحریم های جهانی پنبه ازبکستان و جذب و هدایت سرمایه گذاری خارجی در بخش‌های زیرساختی پنبه و صنعت نساجی ازبکستان، سه پیش شرط اصلی تحقق کامل اصلاحات اقتصادی مد نظر شوکت میرضیایف در این حوزه است که در صورت تحقق می‌تواند جهش قابل توجهی را در روند رشد و توسعه اقتصادی پرجمعیت ترین کشور آسیای مرکزی در سال های آینده ایجاد کند.

*پژوهشگر ارشد موسسه مطالعات آسیای مرکزی و افغانستان