«الکساندر کنیازف» کارشناس مسائل آسیای مرکزی و روسیه در یادداشتی به بررسی فرضیه‌های سفر «اسلام کریم‌اف» رئیس جمهور ازبکستان به مسکو پرداخت.

ایران شرقی/ بازدید قبلی «اسلام کریم‌اف» رئیس جمهور ازبکستان از «مسکو» حدود یک سال پیش (در ماه مارس سال 2015) در چارچوب مراسم‌های هفتادمین سالگرد پیروزی بر آلمان نازی، یعنی چند ماه بعد از سفر «ولادیمیر پوتین» رئیس جمهور روسیه به «تاشکند»، صورت گرفت.
در واقع هدف سفر این بار کریم‌اف مانند گذشته، حفظ مناسبات دو جانبه، که یکی از ویژگی‌های مهم سیاست خارجی ازبکستان که بر مبنای نگهداشت حداکثر تنوع و تعادل است، قابل ارزیابی می‌نماید. به عبارت دیگر، تاشکند همچون استراتژی کلان گذشته، هرگز همه تخم مرغ‌ها را در یک سبد نمی‌گذارد.
در مجموع تاشکند در این جاده تقریباً همیشه موفق است، ظاهراً در مسکو نیز این واقعیت را که کشیدن ازبکستان به سمت خود، نوعی وقت تلف کردن است، پذیرفته‌اند.
اما با این حال، در این سفر، یکی از بندهای مهم دستور کار سفر کریم‌اف به مسکو، مسائل مربوط به اجرای توافق‌نامه‌ای که در 10 دسامبر سال 2014 امضا شده است، خواهد بود. بر اساس این توافق7نامه تمامی ادعاهای مالی بین مسکو و تاشکند از دوران شوروی سابق و همچنین وام‌هایی که در اختیار ازبکستان در سال‌های 1992-1993 گذاشته شده است، حل و فصل می‌شوند.
مدرن‌سازی و بروزرسانی ارتش ازبکستان، توسعه بخشی به روابط اقتصادی با محوریت تأمین انرژی، تسهیل در واردات و صادرات مواد غذایی، تأسیس رصدخانه بین‌المللی اخترشناسی، تشکیل سیستم کارآمدی امنیتی، بررسی موارد مورد نیاز برای طرح در نشست شانگهای و بررسی آخرین اوضاع افغانستان از مهمترین اهداف سفر کریم‌اف به ازبکستان است.

مدرن سازی و به روز رسانی ارتش ازبکستان
یکی از بخش‌های مهم حضور روسیه در ازبکستان اجرای یک برنامه درازمدت در چارچوب توافق‌نامه بین‌المللی دو جانبه می‌باشد که مدرن‌سازی و به روز رسانی نیروهای مسلح ازبکستان توسط مسکو را در بر می‌گیرد. تصویب این توافق‌نامه توسط روسیه زمینه حضور برجسته کرملین در این بازار فراخ را فراهم می‌کند.

گسترش روابط انرژی با روسیه اولویت راهبردی تاشکند
در آستانه سفر رئیس جمهور ازبکستان به مسکو، شرکت «لوکایل» روسیه به احداث کارخانه فراوری گاز «کندیم» در استان بخارا، جنوب و غرب این کشور که شامل 6 منبع میعانات گازی است و  یکی از تأسیسات تولید کننده کلیدی گاز تاشکند به شمار می‌رود، اقدام نمود. «وگیت الاکپراف» رئیس شرکت روسی لوکایل در مراسم افتتاحیه ساخت و ساز این واحدها گفت که این مجموعه پرخرج‌ترین پروژه این شرکت در ازبکستان خواهد بود. در مجموع تا به امروز شرکت لوکایل روسیه در عرصه‌های نفت و گاز ازبکستان بیش از 3،5 میلیارد دلار هزینه کرده و بزرگ‌ترین سرمایه‌گذار خارجی در این کشور به شمار می‌رود.
لذا گسترش روابط با شرکت‌های روسی در عرصه‌های انرژی در اولویت استراتژیک اقتصادی ازبکستان باقی می‌ماند. در حال حاضر روسیه به طور ثابت در میان شرکای تجارت خارجی ازبکستان جایگاه اول را از آن خود کرده است (طبق محاسبات متوسط در سال‌های اخیر 27-29 در صد).
تاشکند به هیچ وجه به پیشنهادهای اتصال سیستم حمل و نقل گاز خودش به پروژه‌های «نبوکا» و «تاپی» که جایگزین شرکت‌های روسی به شمار می‌روند، توجهی نشان نداده است. خط لوله گاز در سمت شرقی، به چین، و شمالی، به روسیه تمام اهداف صادراتی تاشکند را فراهم کرده و ساخت بخش چهارم خط لوله گاز «ازبکستان – چین» که در آینده در نظر گرفته شده است، اخلالی برای صادرات روسیه وارد نمی‌کند.

تأسیس ساختار مشترک جهت واردات مواد غذایی ازبک به روسیه
علیرغم عنصرهای بحرانی جاری در اقتصاد جهانی، تاشکند توانسته است رشد نسبتا با ثبات اقتصادی و تعادل در اقتصاد کلان را حفظ کند، به این ترتیب در سه ماه اول سال جاری تولید ناخالص داخلی این کشور صعود 7،5 در صدی داشته است. تاشکند بجز به توسعه همکاری‌های اقتصادی در صنعت نفت و گاز به بخش‌های دیگر نیز نیاز دارد که یکی از این سمت‌ها افزایش واردات مواد غذایی به روسیه می‌تواند باشد. انتظار می‌رود که در جریان سفر کریم‌اف به مسکو مسئله تأسیس ساختار مشترکی در این زمینه با سرمایه‌گذاری روسیه صورت می‌گیرد.

تأسیس رصدخانه بین‌المللی اخترشناسی
برای تاشکند واردات محصولات صنعتی روسیه از جمله ماشین آلات و تجهیزات خیلی مهم است. انتظار می‌رود در سفر رئیس جمهور ازبکستان به مسکو توافق‌نامه تأسیس یک ساختار بین‌المللی به منظور ادامه کارهای ساخت و ساز رصدخانه بین‌المللی اخترشناسی رادیویی «سفه» در این کشور به امضا رسد.
روسیه و ازبکستان به طور مشترک طرح بزرگی را در عرصه کیهان شناسی راه‌اندازی می‌کنند که در دنیا نظیر ندارد. کارهای ساخت و ساز این رصدخانه در سال‌های 1980 میلادی آغاز شد اما با فروپاشی شوروی متوقف شد. توافقاتی که ضمن سفر پوتین به ازبکستان در دسامبر سال 2014 صورت گرفت، باعث برگشت دوباره به این مسئله شد و برای انجام این کارها دانشمندان 5 موسسه علمی و تحقیقاتی پیشرفته روسیه دعوت شده‌اند.
یکی از موانع اصلی راه اندازی زودتر این پروژه عدم حل مسائل مالی می‌باشد که طرف روسی در حال حاضر پول ساخت این پروژه را در بودجه خود ذخیره کرده است. اما برای هزینه آن بر اساس توافق ‌امه بین‌المللی باید یک سازمان ویژه بین‌المللی تشکیل شود که امضا آن ضمن سفر کریم‌اف به مسکو پیش‌بینی شده است. این رصدخانه در یک فلات کوهستانی موسوم به «سفه» در سلسله کوه‌های ترکستان قرار گرفته است.

نشست سازمان همکاری شانگهای در تاشکند
در ماه ژوئن سال جاری در شهر تاشکند ازبکستان، نشست علنی سازمان همکاری شانگهای برگزار می‌شود که تعیین دستور کار و فراهم کردن شرایط رد یا قبول تصمیمات بر عهده طرف میزبان خواهد بود. در سفر کریم‌اف به مسکو این مسئله به احتمال زیاد مورد بررسی قرار می‌گیرد.
با اطمینان خاطر می‌توان گفت که ریاست ازبکستان، بر خلاف کشورهای همسایه‌اش، در مسئله شرکت در پروژه چینی کمربند اقتصادی جاده جدید ابریشم که پیوستن به آن را در ساختارهای اتحاد اقتصادی اوراسیا فعالانه بررسی می‌کنند، یک نگرش محتاطانه دارد.
البته مسئله پیوستن ازبکستان به اتحاد اقتصادی اوراسیا عموماً بررسی نمی‌شود. بنابراین در رابطه با «پیوستن» به کمربند اقتصادی جاده جدید ابریشم یک بحث و تبادل نظر سطحی صورت خواهد گرفت.

تشکیل سیستم کارآمد امنیتی
مفهوم متعارف «سیستم امنیت منطقه‌ای» در آسیای مرکزی در هیچ کدام از کشورهای این منطقه به شکلی واقعی وجود ندارد. برخی کشورها هستند که تا حدی قادر به تضمین امنیت خود می‌باشند و به این ترتیب سیستم‌ها و بلوک‌هایی هستند که پهنای جغرافیایی بزرگ‌تری را در بر می‌گیرند و تنها تا حدی بر آسیای مرکزی اثر می‌گذارند (ناتو، سازمان پیمان امنیت جمعی، سازمان همکاری شانگهای).
اما در رابطه با یک سیستم منطقه‌ای صحبتی نیست. در چنین شرایطی، وضع کنونی همکاری‌های دو جانبه تاشکند و مسکو در عرصه امنیت نیاز به توسعه دارد. سیستم کارآمد امنیتی می‌تواند و باید بر مبنای تعامل دو بازیگر اصلی منطقه‌ای، یعنی ازبکستان و قزاقستان تشکیل شود. البته این امر اقداماتی که در سمت سازمان پیمان امنیت جمعی انجام می‌گیرند را حذف نمی‌کند اما تعامل با ازبکستان به طور حتمی است.
خروج ازبکستان در سال 2012 میلادی از سازمان پیمان امنیت جمعی تقریباً بر همکاری تاشکند و مسکو در عرصه نظامی و سیاسی هیچ تأثیری نگذاشت: گفت‌وگوهای امنیتی بین مسکو و تاشکند قطع نشدند.

عامل افغانستان و کشورهای منطقه
برای ازبکستان توسعه اوضاع در افغانستان و کشورهای همسایه از جمله تاجیکستان، قرقیزستان و ترکمنستان مهم است، زیرا تهدیدات افغانستان می‌توانند توسط این کشورها به ازبکستان انتقال یابند. مرز ازبکستان با افغانستان به خوبی محافظت می‌شود و دیگر نکته این است که منطقه هم جوار ازبکستان، بلخ افغانستان است که تا حدی آرام‌تر است. اما انتظار می‌رود که کریم‌اف در سفر خود به مسکو دورنمای تخریب حکومت فعلی کابل را در چارچوب تهدیدات ناشی از افغانستان مورد بحث و تبادل نظر قرار دهد.
در مجموع تاشکند با عقیده روسیه در زمینه حل و فصل بحران افغانستان از جمله با دعوت مخالفان حکومت کابل، یعنی «طالبان» به این روند سیاسی موافق است. تاشکند به مانند مسکو حفظ نقش «عبدالرشید دوستم» فرمانده ازبک تبار در شمال افغانستان را استثنا نمی‌داند.
اما تاشکند مدت‌ها است که به مناسبات وی با سرویس‌های ویژه ترکیه با نگرانی نگاه می‌کند و  این نگرانی را تاشکند می‌تواند با احتیاط به مسکو که در یک شرایط درگیری با ترکیه قرار گرفته است، انتقال دهد.

سردی روابط مسکو و بیشکک و نشانه های بی ثباتی در ترکمنستان
زمینه مساعد دیگر برای بررسی مسائل منطقه‌ای، بروز شکاف بین روسیه و قرقیزستان در عرصه انرژی است (ساخت نیروگاه قمبرآتا) که تاشکند همیشه به این طرح با یک دید منفی می‌نگریست.
در خصوص دیگر مسائل منطقه‌ای، در شرایط فعلی این تنها تاشکند است که کانال‌های ارتباط با عشق آباد را که اخیراً روسیه از دست داده، حفظ کرده است که می‌تواند یکی دیگر از موضوعات مورد بحث طرفین محسوب گردد.