پس از مرگ ناگهانی اسلام کریم‌اف در سپتامبر 2016 (شهریور 1395) و با به قدرت رسیدن شوکت میرضیایف، جامعه ازبکستان در عرصه‌های داخلی و خارجی، تحولات شایان توجهی را تجربه کرده است. شوکت میرضیایف متولد منطقه جیزک در شرق ازبکستان است و لذا از نظر خاستگاه منطقه‌ای در جایگاهی متفاوت از نخبگان سنتی سه طیف قدرت «تاشکند»، «سمرقند» و «بخارا» قرار دارد و برخلاف کریم‌اف به واسطه «زراعت‌خان هاشم‌آوا»، (همسر میرضیایف و متولد خوقند) با مشکلات خاصی نیز از سوی نخبگان فرغانه مواجه نشده است. میرضیایف با چنین پشتوانه سیاسی پس از قرار گرفتن در جایگاه ریاست جمهوری، برای تحقق برنامه‌های خود اصلاحات متعددی را در دستور کار قرار داد که خروج از سایه سنگین و کیش شخصیت اسلام کریم‌اف، تداوم حصر خانگی گلناره کریموا، پاک سازی و برکناری بسیاری از مقامات باسابقه سیاسی، امنیتی و اقتصادی دوران کریم‌اف به ویژه رستم عظیم‌اف (معاون نخست وزیر) و رستم عنایت‌اف (رئیس باسابقه و قدرتمند سرویس امنیت ملی)، پاکسازی نهادهای امنیتی و قضایی به موازات مقابله با فساد سیستماتیک، اصلاحات اقتصادی با محوریت اقتصاد بازار آزاد، حمایت از صنایع کوچک و متوسط و جذب سرمایه‌گذاری خارجی و اصلاحات حوزه اجتماعی، فرهنگی و دینی به ویژه از طریق احیای مکتب بخارا (سیاست تساهل مذهبی و دینی) از جمله مهم ترین موارد آن به شمار می‌رود که در این نوشتار مورد مطالعه و واکاوی قرار گرفته است.

ایران شرقی/
 
*ولی کوزه­ گر کالجی

مقدمه

با درگذشت ناگهانی اسلام کریم ­اف در سپتامبر 2016 (شهریور 1395)، صحنه سیاسی جمهوری ازبکستان  وارد فضای سیاسی جدید و غیرمنتظره‌ای شد. کریم‌‌اف 78 ساله پسر و یا جانشین مشخصی نداشت و لذا مرگ ناگهانی او موضوع جانشینی را به موضوعی مهم در فضای سیاسی داخل ازبکستان در مقطع سپتامبر 2016 میلادی تبدیل نمود. گلناره کریموا ( متولد 1972 میلادی، 44 ساله و دختر ارشد اسلام کریم­اف)، شوکت میرضیایف (متولد 1957 میلادی، 59 ساله و نخست‌وزیر وقت ازبکستان)، رستم عظیم‌اف (متولد 1958 میلادی، 60 ساله و معاون اول نخست‌وزیر و وزیر دارایی وقت ازبکستان) و رستم عنایت‌اف  (متولد 1944 میلادی، 72 ساله و رئیس وقت سازمان امنیت ملی ازبکستان (اس. ان. بی) چهار گزینه محتمل و اصلی جانشینی اسلام کریم­اف بودند.

با این وجود، شوکت میرضیایف بنا به دلایل مختلف از جمله شرایط سنی زیر 60 سال، بیش از یک دهه حضور مستمر در راس ساختار سیاسی ازبکستان به عنوان نخست وزیر، سیاستمدار مورد اعتماد شخص اسلام کریم­اف، سرویس امنیتی ازبکستان و دولت روسیه و عدم برخورداری از حاشیه­ های سیاسی، اخلاقی و مالی در قیاس با گلناره کریموا و رستم عنایت ‌اف توانست در سپتامبر 2016 میلادی در جایگاه کفیل ریاست جمهوری قرار گیرد و در انتخابات ریاست جمهوری ازبکستان در دسامبر ٢٠١٦ (آذر ١٣٩٥) نیز به عنوان دومین رئیس جمهور ازبکستان انتخاب شود.
متعاقب این تحولات، فضای جدید و نسبتاً متفاوتی در عرصه سیاست داخلی و خارجی این کشور مهم آسیای مرکزی شکل گرفت و میرضیایف به پشتوانه تجربه سیزده ساله دوران نخست وزیری و حمایت­های بیرونی به ویژه از ناحیه چین و روسیه توانست در عرصه داخلی جایگاه سیاسی خود را به صورت قابل توجهی تثبیت کند.

شوکت میرضیایف متولد منطقه جیزک¹ در شرق ازبکستان است و لذا از نظر خاستگاه منطقه‌ای در جایگاهی متفاوت از نخبگان سنتی سه طیف قدرت «تاشکند»، «سمرقند» و «بخارا» قرار دارد. علاوه بر این، به نظر می‌رسد میرضیایف برخلاف کریم‌‌اف با مشکلات خاصی از سوی نخبگان فرغانه نیز مواجه نشده است.  چرا که «زراعت‌خان هاشم‌آوا»، همسر میرضیایف ضامن توافق با نخبگان فرغانه برای وی است که متولد «خوقند» بوده و به یکی از خانواده‌های بانفوذ این منطقه تعلق دارد. پدر همسر رئیس جمهور جدید ازبکستان، در زمان شوروی در حوزه تجارت فعال بوده و به عنوان یکی از رهبران مطرح تجارت زیرزمینی و سیاه، نه تنها در وادی فرغانه بلکه در کل ازبکستان شناخته می‌شد. عامل دیگر تضمین‌کننده روابط حسنه میرضیایف با گروه‌های نخبه فرغانه، «علیشیر عثمانوف» میلیاردر روسی- ازبکی تبار می‌باشد که متولد منطقه «چست» ولایت «نمنگان» ازبکستان است. بنابراین میرضیایف موضوع دستیابی به اجماع بین گروه‌‌های نخبه را به طور عمده در قالب مهره‌هایی دنبال خواهد کرد که در حال حاضر در تاشکند دارای جایگاه سیاسی می‌باشند.²

میرضیایف با چنین پشتوانه سیاسی پس از قرار گرفتن در جایگاه ریاست جمهوری، برای تحقق برنامه‌های مختلف اصلاحی مورد نظر خود در حوزه‌های سیاسی و اقتصادی، اقدامات متعددی را در دستور کار قرار داد که برخی از مهم‌ترین موارد آن را می‌توان این‌گونه برشمرد:

    نخستین کوشش شوکت میرضیایف در عرصه سیاسی، تلاش برای خروج از زیر سایه سنگین و کیش شخصیت اسلام کریم ­اف بود؛ تقریباً مشابه رویکردی که بردی محمداف در ترکمنستان بعد از به قدرت  رسیدن در قبال کیش شخصیت صفر مراد نیازاف (ترکمن­باشی) صورت داد. در این راستا، میرضیایف کوشید در سطح رسانه‌ای و تبلیغاتی، تصویری از یک رهبر جدید، با افکار و برنامه‌های جدید، معتدل و میانه‌رو در عرصه سیاسی و اجتماعی، لیبرال در عرصه اقتصادی، مصمم و جدی در مبارزه با فساد سیاسی، اقتصادی و امنیتی را به جامعه ازبکستان ارائه کند. در این راستا، میرضیایف برای نمایش باز بودن درهای ارتباطی با خود به روی مردم، «اتاق مجازی انتظار» را راه‌اندازی کرد که گفته می‌‌شود هر یک از شهروندان می‌‌توانند مشکلات خود را از طریق تماس با خط تلفن یا از طریق ارسال پیامک به این سامانه اینترنتی، به رئیس‌جمهور انتقال دهند.³ در عرصه سیاست خارجی نیز میرضیایف با گشایش در روابط خارجی ازبکستان با همسایگان و قدرت‌های جهانی (در چهارچوب سیاست درهای باز) درصدد ارائه تصویری متفاوت از کریم‌اف درسطح جامعه بین‌المللی برآمد که روند تحولات چهار سال گذشته نشان می‌دهد میرضیایف در رسیدن به این هدف تا حد بسیار زیادی موفق بوده است.  

     دومین کوشش میرضیایف در عرصه داخلی، پاک سازی و برکناری بسیاری از مقامات باسابقه سیاسی و اقتصادی دوران کریم‌اف بود. رئیس جمهور جدید ازبکستان، حصرخانگی گلناره کریموا⁴ (فرزند ارشد رئیس جمهور سابق ازبکستان) که از دوران کریم‌اف و از سال 2016 آغاز شده بود را تداوم بخشید و با وجود احترام به کریم‌اف و دیگر اعضای خانواده او، به این حصر خانگی پایان نداد. گام بعدی میر ضیایف، برکناری رستم عظیم­اف از معاونت نخست­وزیری در خرداد ١٣٩٦ با بیش از ده سال سابقه همکاری با شوکت میرضیایف در دوران نخست­وزیری بود. رستم عظیم ­اف، متولد 1958 میلادی، از سال 2005 میلادی تا زمان درگذشت اسلام کریم‌‌اف، معاونت اول نخست ‌وزیر و وزارت دارایی ازبکستان را بر عهده داشت و در گذشته نیز مسئولیت­‌های مهمی چون معاونت نخست ‌وزیری، وزارت دارایی، وزارت اقتصاد، وزارت اقتصاد کلان و آمار، وزارت ارتباطات اقتصادی خارجی، سرمایه‌گذاری و تجارت ازبکستان را بر عهده داشت و از چهره­های نزدیک به شوکت میرضیایف محسوب می­شد. برکناری گالینا سعیدووا، وزیر اقتصاد ازبکستان که از نزدیکان رستم عظیم­اف محسوب می­شد و از سال ٢٠١٠ عهده­دار این مسئولیت بود و برکناری الیار غنی­ اف، وزیر روابط اقتصادی خارجی، سرمایه­گذاری و بازرگانی ازبکستان نیز از دیگر اقدامات مهم میرضیایف بود.

    سومین کوشش مشخص و بسیار مهم میرضیایف، پاکسازی نهادهای امنیتی و قضایی بود که شبکه اصلی الیگارشی و مافیای اقتصادی ازبکستانِ دوران اسلام کریم‌اف را تشکیل می‌داد. برکناری رستم عنایت‌اف، نقطه عطف این سیاست بود. رستم عنایت‌اف، متولد 1944 میلادی، از سال 1995 میلادی تا ژانویه 2018 میلادی یعنی به مدت 23 سال ریاست سازمان امنیت ملی ازبکستان (اس. ان. بی) را برعهده داشت و به واسطه فعالیت­های اطلاعاتی و جاسوسی در «کا. گ. ب» شوروی و نیز حضور در افغانستان (1971 تا 1981) از چهره­های بانفوذ و قدرتمند اطلاعاتی و سیاسی ازبکستان محسوب می­شد. با این وجود، کهولت سن عنایت ­اف (72 ساله) و اختلافات شدید و دیرینه عنایت‌‌اف و گلناره کریموا از جمله عواملی بود که بر وضعیت این مهره پرسابقه اطلاعاتی و امنیتی در مقام جانشینی اسلام کریم­اف تاثیر منفی برجای گذاشت. میرضیایف پس از رسیدن به جایگاه ریاست جمهوری، حدود یک سال و نیم با عنایت‌اف مدارا کرد و پس از تثبیت جایگاه و موقعیت سیاسی خود و برکناری چهره‌هایی مانند رستم عظیم‌اف، گالینا سعیدووا و الیار غنی­‌اف فضا را برای برکناری این مهره قدیمی اطلاعاتی و امنیتی فراهم دید. میرضیایف در پیام سالانه آغاز سال ٢٠١٨ میلادی انتقادهای صریح و تندی را در رابطه با گسترش بدون توجیه اختیارات سرویس امنیت ملی در دو دهه گذشته و تاکید بر اصلاح ساختار این نهاد بیان نمود و متعاقب آن به فاصله کوتاهی، رستم عنایت‌‌اف و دامادش    «باتیر پارپیف» از قدرت برکنار شدند که تحول بسیار مهمی در عرصه سیاسی ازبکستان در سه دهه گذشته محسوب می‌شود.

    چهارمین اقدام مهم شوکت میرضیایف، مقابله با فساد سیستماتیک و نهادینه شده در ساختار اقتصادی، سیاسی و اداری ازبکستان بود. میرضیایف به فاصله چند ماه پس از رسیدن به قدرت در جلسه پارلمان ازبکستان در اواخر سال 2016 اعلام نمود که «ازبکستان نیاز دارد فساد را از جریان خونِ نظام پاک کند». در این راستا، با دستور میرضیایف، قانونی با عنوان «تنظیم جامع ارتباطات حقوقی در زمینه مبارزه با فساد و افزایش کارآیی اقدامات ضد فساد» به تصویب رسید و کارشناسان مرکز نظرسنجی افکار عمومی «اندیشه اجتماعی» در ازبکستان نیز در چارچوب برنامه‌های مبارزه با فساد در سال‌های 2017 و 2018 میلادی از میان شهروندان این کشور به بررسی این پدیده اجتماعی‌ پرداختند. در این بررسی 5/91 درصد پاسخ‌ دهندگان از تصویب این قانون حمایت کردند، 8/56 درصد از شرکت‌کنندگان این نظرسنجی اطمینان داشتند که در جامعه فساد وجود دارد و 3/76 درصد شهروندان ازبکستان نیز معتقد بودند که فساد و تخلفات مربوط به آن فقط در برخی زمینه‌های زندگی اجتماعی وجود دارد.
در راستای مبارزه با فساد، بسیاری از مقامات قضایی و پلیس از کار برکنار شدند و پرونده‌های متعددی در مراجع قضایی برای بررسی به مفاسد اقتصادی و اداری تشکیل شد. اختیار عبدالله‌‌اف، رئیس خدمات امنیتی دولت و اوتابیک مرادف، دادستان کل ازبکستان از جمله مقامات برجسته‌ای بودند که با اتهام فساد از کار برکنار شدند و در اختیار مراجع قضایی قرار گرفتند. علاوه بر این، «سوگند یادکردن» افسران پلیس نیز به عنوان بخشی از برنامه مبارزه با فساد دولت در دستور کار قرار گرفت. در این راستا، کشاورزان سوگند یاد کردند که با تمرکز بر حرفه خود در توسعه کشور مشارکت کرده و به امور فریبکاری و تقلب مشغول نشوند. کارکنان حوزه بهداشت نیز در همین راستا سوگندهایی یاد کردند. بدیهی است که چنین اقداماتی برای مقابله با فساد نهادینه شده در ازبکستان کافی نیست و مقابله با فساد در این کشور نیازمند اجرای برنامه‌های اصلاحی عمیق‌تری است تا ازبکستان بتواند؛ مانند گرجستان، گام‌های عملی، محسوس و منتج به نتیجه در زمینه مقابله با فساد و ایجاد شفافیت اداری و اقتصادی بردارد. 

   پنجمین اقدام مهم شوکت میرضیایف در عرصه داخلی را باید اصلاحات اقتصادی دانست. به طور کلی، در حوزه اقتصادی، شوکت میرضایف به شدت معتقد به اقتصاد بازار آزاد، آزادسازی بازار ارز، نقش مهم تجارت خرد و متوسط، تأمین ثبات اقتصاد کلان و حفظ آهنگ‌های پایدار رشد، افزایش بیش از پیش قابلیت‌های رقابتی اقتصاد کشور در بازارهای جهانی، مدرنیزه و تنوع‌بخشی به رشته‌های اقتصاد، گسترش پتانسیل‌های صادراتی و تشدید فعالیت‌های سرمایه‌گذاری و نیز توسعه تجارت خارجی است که با رویکرد محافظه ­کارانه و اقتصاد دولتی متمرکز و تحت کنترل دوران اسلام کریم­اف تا حد بسیار زیادی متفاوت است. میرضیایف معتقد است که در سایه رشد و توسعه کسب و کار کوچک و متوسط می‌‌توان در مقیاس بزرگتر به فعالیت‌های اقتصادی خارجی رسید. در کشور ازبکستان، هر ساله بیش از نیم میلیون نفر از جوانان فارغ ‌التحصیل می‌شوند که نیاز به شغل دارند. بنابراین جای تعجب نیست، اولین قانونی که میرضیایف امضا کرد، «سیاست دولت در مورد جوانان» بود که بر اشتغال تمرکز داشت.⁵

علاوه بر این، برای کشاورزانی که محصولات خود را به خارج صادر می کنند نیز تسهیلات جدیدی در نظر گرفته شد که بر اساس آن کشاورزان ازبکی تنها 25 درصد از درآمد ارز خارجی را به دولت می‌فروشند در حالی که این رقم قبلا به 50 درصد می‌رسید. پروژه احداث 15 هزار منزل برای خانواده‌های نیازمند نیز در سال 2017، طرح احداث 50 هزار آپارتمان در شهرهای بزرگ در یک فاصله زمانی سه ساله به موازات کاهش دو برابری حجم پرداخت اولیه برای دریافت وام منزل به اجرا درآمد که در برنامه انتخاباتی میرضیایف نیز جایگاه ویژه‌ای داشت.

 بخش دیگر برنامه‌های اصلاحی شوکت میرضیایف در حوزه اقتصادی، تلاش در جهت جلب سرمایه گذاری خارجی بود. بدین منظور حدود 200 پروژه مشترک مختلف از جمله  547 مورد ذخایر معدنی در سطح بین‌المللی معرفی شد که این موضوع می‌تواند منجر به بهبود جدی فضای اقتصادی و تجاری و ورود سرمایه‌های خارجی شود. در مجموع 657 پروژه سرمایه گذاری با هزینه 40 میلیارد دلار برای پنج سال آینده معرفی شده است. به صورت عمده برنامه اقتصادی میرضیایف شامل دو بحث اساسی است: حمایت از تجارت و جلب سرمایه گذاری خارجی که به افزایش صد درصدی تولید محصولات ناخالص داخلی تا سال 2030 و به 40 درصد رسیدن سهم صنایع در اقتصاد این کشور منجر خواهد شد. همچنین قرار است حجم تولیدات نساجی سه برابر و تولید دارویی 5/2 برابر بالا رود.⁶ یکی از اهداف مهم میرضیایف از پیشبرد سریع­تر اصلاحات اقتصادی، علاوه بر تثبیت جایگاه و موقعیت سیاسی و رشد و توسعه اقتصادی، الحاق رسمی و کامل ازبکستان به سازمان تجارت جهانی است که در جریان سفر میرضیایف به ازبکستان، قول مساعد دونالد ترامپ را نیز دریافت نمود.

در نهایت ششمین اقدام مهم شوکت میرضیایف را باید در اصلاحات حوزه اجتماعی، فرهنگی و دینی دانست که در کانون آن «احیای مکتب بخارا» قرار دارد که سیاست تساهل مذهبی و دینی را با هدف مقابله با افراط گرایی دینی و تضمین همزیستی مسالمت آمیز اقوام و مذاهب مختلف دنبال می کند. «میرضیایف» در این رابطه معتقد است:
«از زمان‌های قدیم تسامح دینی در بین مردم این کشور رواج داشته و ادامه خواهد داشت به طوری که هم‌اکنون در این جمهوری بیش از 2 هزار و 200 سازمان دینی متعلق به پیروان 16 دین مختلف فعالیت می‌‌کنند. تحکیم فضای تسامح در جامعه، تامین برابری حقوق شهروندان صرف نظر از دین    آن‌ها برای ما یکی از وظایف اولویت‌دار می‌باشد. ما بر ضد عوامل مخرب که دین اسلام مقدس ما را نادرست تفسیر می‌کنند و تحت پوشش آن به زندگی صلح‌آمیز و مرفه ما لطمه زنند، به طور قاطعانه مبارزه کردیم و خواهیم کرد».
 
نکته شایان توجه این که رویکرد دولت میرضیایف در احیای مکتب بخارا مورد حمایت اتحادیه اروپا نیز قرار گرفته است. چنانچه در جریان سفر فردریکا موگرینی، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا به تاشکند، نوراف رئیس مرکز مطالعات استراتژیک ازبکستان به او پیشنهاد داد در صورتی که بتوانیم با یکدیگر در این حوزه (احیای مکتب بخارا) همکاری کنیم، می‌توان تمامی ائمه جماعت اروپا را از اینجا تربیت و اعزام کرد و این مسئله می‌تواند تاحدودی دغدغه گرایش افراط گرایی را در اروپا برطرف کند.⁷
   
در مجموع به نظر می‌رسد صحنه تحولات ازبکستان در دوره شوکت میرضیایف تغییر و تحولات شایان توجهی را در حوزه‌های مختلف تجربه کرده است که مقطع سه ساله اخیر (سپتامبر 2016 تا سپتامبر 2019) را متفاوت از دوران طولانی اسلام کریم‌اف (1991 تا 2016) ساخته است. با این وجود، جامعه ازبکستان هنوز با تغییرات و اصلاحات بنیادین فاصله زیادی دارد. گذر زمان و تثبیت هر چه بیشتر جایگاه داخلی و خارجی شوکت میرضیایف نشان خواهد داد که رهبری جدید ازبکستان در عمل تا چه میزان از رویکردهای دوران اسلام کریم­اف فاصله گرفته است و برنامه‌های اصلاحی مد نظر او بویژه در حوزه مقابله با فساد و اصلاحات اقتصادی تا چه میزان اجرایی و عملیاتی شده است.

* پژوهشگر ارشد مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری و عضو شورای علمی موسسه مطالعات ایران و اوراسیا (ایراس)

منابع: