در فقدان مانیفیست طالبان، پیام‌های عیدانه رهبران این گروه به منزله راهبردهایی تلقی می‌شوند که با استفاده از آنها می‌توان به تفسیر و تحلیل سیاست‌های این گروه پرداخت. به دنبال چندین ماه مذاکرات صلح، پیام عید فطر ملا هبت‌الله آخوندزاده نکات مهمی را درباره جنگ و صلح تبیین می‌کند که با استفاده از آن می‌توان بخشی از رفتارهای این گروه را در تحولات افغانستان پیش‌بینی کرد.

ایران شرقی/

جاوید حسینی*

به دنبال سیاست پشت‌پرده نشینی ملا عمر بنیانگذار جنبش طالبان، جانشینان وی نیز از ظاهر شدن در ملا عام و ارتباط با رسانه‌ها حذر کردند. رهبران این گروه سیاست‌های کلی را در قالب پیام‌های اعیاد فطر و قربان اعلام می‌کنند و از آنجا که خط مشی کلی طالبان مطابق با این پیام بوده و تخطی کلی از این سیاست‌ها دیده نشده است، می‌توان این پیام‌های عیدانه را به منزله راهبرد طالبان بیان کرد.
در فاصله بین دو پیام عیدانه رهبر کنونی طالبان (عید قربان سال گذشته و عید فطر کنونی) تحولات زیادی در افغانستان رخ داده است؛ نمایندگان طالبان و مقامات آمریکایی به منظور دستیابی به صلح شش دور مذاکره کرده‌اند، مذاکرات متعددی بین اعضای دفتر سیاسی طالبان و دیپلمات‌های کشورهای مختلف انجام شد، دو دور مذاکرات بین‌الافغانی در مسکو برگزار شد، یکی از بنیانگذاران طالبان وارد روند مذاکرات شد و در عین حال طالبان از هر گونه دیدار و مذاکره با نمایندگان دولت افغانستان امتناع ورزید.
پیام عید فطر ملا هبت‌الله آخوندزاده رهبر طالبان پس از این تحولات حائز اهمیت است و از محتوای پیام می‌توان استنباط کرد که این گروه چه راهبردی را در دستور کار دارد. مهمترین نکات پیام هبت‌الله آخوندزاده را می‌توان موارد زیر برشمرد:
 
نوید پیروزی به جنگجویان
رهبران طالبان در آغاز پیام خود، پس حمد و نعت خدا و رسولش، آیه‌ای از قرآن را ذکر می‌کند که انتخاب این آیه هدفمندانه و به قصد انتقال مفهوم و پیامی می‌باشد. مولوی هبت‌الله در پیام عید فطر آیه 26 سوره انفال (وَاذْكُرُوا إِذْ أَنتُمْ قَلِيلٌ مُّسْتَضْعَفُونَ فِي الْأَرْضِ تَخَافُونَ أَن يَتَخَطَّفَكُمُ النَّاسُ فَآوَاكُمْ وَأَيَّدَكُم بِنَصْرِهِ وَرَزَقَكُم مِّنَ الطَّيِّبَاتِ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ) را انتخاب کرده است. این آیه درباره مسلمانان صدر اسلام است که به لحاظ عدّه در قلت بودند وخوف از دشمن داشتند اما خداوند به آنان پناه داده و نیرومندشان ساخت. به نظر می‌رسد که رهبر طالبان با ذکر این آیه در پی بازگو کردن سرگذشت طالبان است که در دو دهه گذشته از یک گروه شکست خورده، به گروهی مطرح تبدیل شده است. طالبان معتقدند که این گروه نه تنها در زمینه نظامی، بلکه در صحنه سیاسی نیز دستاوردهایی در افغانستان داشته است. طالبان مذاکرات کشورهای مختلف با مقامات سیاسی این گروه در قطر را از زمره دستاوردهای سیاسی خود می‌داند . در بخشی از پیام ذکر شده است که "امارت اسلامی با موضع اصولی و مسالمت آمیز خود توانسته است که اجماع همسایه‌ها و کشورهای منطقه را به نفع خود به میان آورد، نخستین کنفرانس ۱۲ کشور همسایه افغانستان در مسکو، روابط کشورهای جهان و دید و بازدید رسمی مقامات بلند رتبه آن کشورها با نمایندگان سیاسی امارت اسلامی ... دلیل روشن این سخن ما است". آخوندزاده در قالب این آیه، در پی انتقال مفهوم نصرت و پیروزی گروه است.
 
مذاکره با آمریکا؛ از اطمینان‌بخشی به جنگجویان تا تهدید واشنگتن
مذاکرات طالبان با آمریکا در دو جای پیام ذکر شده است. مخاطب مورد اول اعضا و به خصوص جنگجویان طالبان است. این بخش از پیام در پی آن است که دو موضوع را روشن سازد. نخست رهبر طالبان با این استدلال که مذاکره مکمل جنگ است، قصد دارد به جنگجویان اطمینان خاطر دهد که عدول از اهداف در دستور کار نیست و هدف غایی مذاکرات نیز "پایان اشغال" و برپایی نظام اسلامی است. این اطمینان دهی به این دلیل صورت می‌گیرد که احتمال جدا شدن نیروها و فرماندهان تندرو طالبان که مخالف مذاکره هستند، مطرح است. در ماه‌های اخیر برخی گروه‌های شبه‌نظامی رقیب به ویژه داعش خراسان، تبلیغات وسیعی را علیه طالبان و مذاکرات این گروه با آمریکا به راه انداخته اند. به نظر می‌رسد که ریزش و یا احتمال ریزش در جنگجویان طالبان پس از آغاز مذاکرات آمریکا و طالبان، رهبری طالبان را نیز نگران کرده است و این بخش از پیام به منظور اطمینان بخشیدن به جنگجویان و فرماندهان است. دومین مورد اینکه این اطلاعیه به مذاکرات طالبان با آمریکا اشاره می‌کند و دولت آمریکا را مخاطب قرار داده است. رهبر طالبان برای نخستین بار از "طرح طالبان" برای صلح سخن گفته، هر چند که هیچ توضیحی در این باره نداده است و به مقامات آمریکایی توصیه می‌کند که آن را بپذیرند. مولوی هبت‌الله در این بخش دو تذکر و هشدار به مقامات آمریکایی می‌دهد: توطئه پشت پرده را تحمل نمی‌کنیم و انتظار توقف جنگ را قبل از حصول به هدف نداشته باشید.
زلمی خلیل زاد نماینده ویژه وزیر خارجه آمریکا در مذاکرات صلح، طالبان را برای قبول آتش بس تحت فشار قرار داده و دستیابی به هر گونه توافقی را منوط به دو امر کرده است که یکی از آنها آتش بس است. طالبان تاکنون از پذیرش هر گونه آتش بسی امتناع کرده است و حتی آتش‌بس موقت در روزهای عید فطر را که از سوی مقامات سیاسی در مذاکرات بین‌الافغانی مسکو درخواست شده بود، رد کرد. پیشتر نیز سهیل شاهین در گفتگو با رسانه‌ها آتش بس را به اعلام رسمی خروج نظامیان آمریکایی از افغانستان و ارائه جدول زمانی برای خروج منوط کرده بود. پیام رهبر طالبان به وضوح نشان می‌دهد که این گروه آتش بس دائمی را در دستور کار ندارد مگر آن که برنامه خروج نظامیان آمریکایی از افغانستان مشخص شود.
 
تشریح "سیاست خارجی" گروه
رهبر طالبان درباره سیاست خارجی هم به گونه اجمالی سخن گفته است. این که طالبان در اطلاعیه از واژه "سیاست خارجی" استفاده کرده و در ذیل آن روابط با دیگر کشورها را تشریح می‌کند، در راستای اهداف تبلیغاتی این گروه است که تلاش دارد خود را به منزله یک حکومت قلمداد کند. در این بخش از پیام، عباراتی آمده است که می‌توان آن را اشاره‌ای بر پایبندی گروه طالبان بر دو بند از مذاکرات جاری بین آمریکا – طالبان دانست: تاکید بر خروج نظامیان خارجی و عدم تهدید کشوری از خاک افغانستان. اما در بخش دیگری از این بند پیام، رهبر طالبان بر روابط حسنه و نیک گروه با کشورهای دیگر از به خصوص منطقه تاکید کرده است که البته این عبارات در سال‌های اخیر به طور مکرر از سوی طالبان تکرار شده است و به نظر می‌رسد در کنار برخی سیاست‌های دیگر، توانسته است در تغییر سیاست کشورهای منطقه در قبال طالبان موثر واقع شود.
 
داعش در پیام رهبر طالبان
در این اطلاعیه هیچ نامی از داعش برده نشده است و رهبر طالبان از این گروه با نام گروه فتنه‌گر یاد کرده است. اگر چه دیگر اعضای طالبان از واژه داعش استفاده می‌کنند، اما مشخص نیست که به دلیل چه ملاحظاتی، مولوی هبت‌الله از واژه داعش استفاده نکرده است. رهبر طالبان از تلاش آمریکا و دولت افغانستان برای تبدیل این کشور به پایگاهی برای داعش (که بدون ذکر نام و با عنوان گروه فتنه‌گر آن یاد شده) علیه کشورهای منطقه و البته شکست داعش در برابر طالبان سخن گفته است. از زمان پیدایش داعش در افغانستان (2014)، نبردهای خونینی بین طالبان و داعش در قسمت‌های مختلفی از جمله در ولایت ننگرهار؛ مهد داعش خراسان روی داده است. هر چند که اخبار و تحلیل‌هایی مبنی بر همکاری مقطعی و محدود بخش‌هایی از طالبان با داعش وجود دارد، اما در مجموع این دو گروه به لحاظ ایدئولوژیک در تقابل با یکدیگر قرار دارند. همچنین طالبان بر نمی‌تابد که گروهی خارج از لوای این گروه در افغانستان فعالیت کند.
در این پیام همچنین از عزم طالبان برای جلوگیری از شکنجه افغان‌ها توسط داعش و رفع این تهدید داخلی ذکر شده است. طبق آمار منتشر شده از سوی نمایندگی سازمان ملل در افغانستان،  میزان تلفات غیرنظامیان بر اثر حملات داعش در سال 2018 در افغانستان، 20درصد (نزدیک به 2600 کشته و زخمی) ذکر شده است که با توجه به تعداد اندک جنگجویان داعش رقم قابل توجهی است. هر چند بر اساس همین منبع، طالبان خود عامل 37 درصد تلفات غیرنظامیان هستند، اما با این وجود رهبر طالبان در پیام خود برای رهایی افغان ها از شکنجه و تهدید داعش وعده داده است.
 
نگاه مثبت به مذاکرات بین‌الافغانی
در پیام عید فطر مولوی هبت‌الله، به مذاکرات بین‌الافغانی نگاهی مثبت شده و آن را تفاهم بین "امارت اسلامی" و "سیاستمداران افغان" عنوان کرده است. تاکنون دو دور مذاکرات بین‌الافغانی با میزبانی کشور روسیه در مسکو برگزار شده است. در این مذاکرات که با حضور اعضای دفتر سیاسی طالبان در قطر و ده‌ها تن از چهر‌ه‌های سیاسی غیر دولتی افغانستان برگزار شده، پیرامون روند صلح افغانستان مذاکراتی انجام شده است. هر چند این مذاکرات تاکنون دستاورد عملی نداشته است و یکی از مهمترین درخواست‌های سیاسیون افغان برای برقراری آتش بس در ایام عید فطر نادیده گرفته شد اما دو طرف مذاکرات؛ موفق به انتشار بیانیه مشترک شده و بر تداوم نشست‌ها تاکید دارند. رهبر طالبان در بخشی از پیام خود دولت افغانستان را متهم به ایجاد مانع در مذاکرات بین‌ طالبان و سیاستمداران غیر دولتی کرده است و با تحریک مردم برای انسجام، به یکی از نگرانی‌های عمده مردم افغانستان اشاره کرده و اطیمنان خاطر داده است که " امارت اسلامی خواهان انحصار قدرت نیست". تمامیت خواهی طالبان،انحصار قدرت و برپایی مجدد امارت اسلامی از جمله نگرانی‌های جامعه افغانستان در روند مذاکرات صلح است. هر چند اعضای دفتر سیاسی طالبان همانند پیام آخوندزاده در تلاش هستند تا این نگرانی‌ها را با کلی‌گویی‌هایی رفع کنند، اما واقعیت این است که تاکنون مانیفیست طالبان درباره نظام سیاسی پسا صلح، حقوق زنان و اقلیت‌ها و برخی مسائل کلان دیگر در دست نیست، ابهامات فراوانی در این باره وجود دارد و با چنین پیام‌ها و کلی‌گویی‌ها نگرانی مردم افغانستان رفع نخواهد شد.
 
 جمع‌بندی
در پیام عیدانه رهبر طالبان، ترکیبی از بیم و امید و توأمانی جنگ و صلح را می‌توان استنباط کرد. هبت‌الله آخوندزاده، سه گروه را مخاطب قرار داده است؛ جنگجویان طالبان، مردم افغانستان و کشورهای خارجی که برای هر یک پیامی را انعکاس داده است. تلاش برای انزوای دولت افغانستان و جدا سازی ملت از دولت در این پیام استنباط می‌شود. در زمینه مذاکرات صلح، به نظر می‌رسد طالبان با درک محدودیت‌های آمریکا، زمان را برای مذاکره مناسب دانسته و عزم راسخی برای تداوم آن دارد. همچنین عدول از پیش‌شرط‌های طالبان برای توافق با آمریکا، در پیام رهبر طالبان مشاهده نمی‌شود که این مسئله می‌تواند بن‌بستی برای مذاکرات صلح افغانستان باشد.
انتهای مطلب/

پژوهشگر موسسه مطالعات آسیای مرکزی و افغانستان*