ایران شرقی/

*قاسم بیک محمد

«آلیس ولز» معاون وزیر امور خارجه آمریکا در امور کشورهای آسیای مرکزی و جنوبی در 27 فوریه سال جاری میلادی ضمن سخنرانی در دانشگاه اقتصاد جهانی و دیپلماسی ازبکستان به مهم ترین اولویت های سیاست خارجی «واشنگتن» در مرحله کنونی نسبت به «تاشکند» پرداخت.
این مقام آمریکایی، پنج محور را برای کشورش اصلی و مهم خواند که به شرح زیر می‌باشند:

1. کمک به حفظ استقلال و تمامیت ارضی ازبکستان (در حقیقت توجیه مقابله با نفوذ روسیه، چین و ایران در این کشور و منطقه، از جمله از طریق راه‌اندازی نشست آمریکا+کشورهای آسیای مرکزی (C5+1) با محوریت نقش ازبکستان)؛
   کمک به رشد پایدار و رونق اقتصادی ازبکستان (یعنی حمایت از ازبکستان برای ورود به سازمان جهانی تجارت و با این بهانه، استقرار مشاورین آمریکایی در نهادهای مربوطه و از جمله وزارت تجارت خارجی و سرمایه گذاری ازبکستان)؛
   تامین ثبات منطقه‌ای و مبارزه با تروریسم (اعطای 308 دستگاه خودرو زرهی (MRAP) به ازبکستان پس از اعلام خروج آمریکا از افغانستان در سال 2014 که زمینه برای همکاری های میان واشنگتن و تاشکند در زمینه های نظامی و امنیتی را فراهم کرد. این روند در دوره میرضیایف از توسعه بیشتری در جهت نوسازی تجهیزات نظامی و امنیتی ازبکستان برخوردار گردید که با این بهانه گروهی از مشاورین نظامی آمریکا در تاشکند مستقر شدند. در راستای تعمیق همکاری های این بخش، ازبکستان در فرآیند صلح افغانستان دخیل شد)؛
   کمک به حاکمیت قانون، حقوق بشر و آزادی های اساسی در ازبکستان (تاکید آمریکا در بحث حاکمیت قانون، حقوق بشر و آزادی های اساسی در ازبکستان روی ایجاد فضایی است که گروههای مختلف مذهبی حق فعالیت را داشته باشند. در این راستا، نهادهای غیر دولتی آمریکایی و غربی از یک سال پیش به این طرف بر متقاعد کردن نه تنها دولت های آسیای مرکزی بلکه افکار عمومی منطقه به عدم مخالفت با پدیده «افراط گرایی غیر خشونت آمیز» متمرکز می باشند. منظور از این اقدام پذیرش حضور گروه های و جریان های غیر بومی و وارداتی مذهبی از سوی دولت ها و جوامع کشورهای منطقه می باشد که در بلندمدت به چالش بزرگ امنیتی تبدیل خواهد شد.)
   تامین ارتباط مستقیم و مبادلات فرهنگی و آموزشی میان اتباع آمریکا و ازبکستان (از سرگیری همکاری ها و مبادلات فرهنگی و آموزشی با توجیه زمینه سازی دوستی میان مردم دو کشور، به واشنگتن اجازه می دهد تا حضور و نفوذ خود در حوزه‌های حساس جامعه ازبکستان را تامین کند. به این منظور برنامه تدریس زبان انگلیسی در مدارس و دانشگاه‌های ازبکستان (با توجیه آشنایی و فراگیری مهارت های لازم برای تامین موفقیت در اقتصاد جهانی) در نظر گرفته شده است که سطح حضور موجود استادان آمریکایی در این کشور را به مراتب بالا خواهد برد. همچنین تبادل استادان و دانشجویان و دانش آموزانِ دو کشور پیش بینی شده است).

البته محورهای پنج گانه سیاست خارجی آمریکا نسبت به ازبکستان و اشاراتی که در پرانتز انجام شد،  نیاز به بحث و بررسی های دقیق تر کارشناسی دارند. ولی محور پنجم بیشتر مورد علاقه این مطلب می باشد. زیرا معاون وزیر امور خارجه آمریکا ضمن پرداختن به آن بر ضرورت از سرگیری فعالیت سازمان «سپاه صلح آمریکا» تاکید و ابراز امیدواری کرده است که این مهم در آینده نه چندان دور اتفاق خواهد افتاد.
«ولز» داوطلبانی را که طبق این برنامه وارد ازبکستان خواهند شد، «اتباع معمولی آمریکا» خواند و گفت که آنها نسبت به تاریخ و فرهنگ ازبک؛  علاقمند بوده و همزمان می خواهند در مورد فرهنگ کشور خود نیز اطلاع رسانی کنند.

به اعتقاد وی، این برنامه یکی از اقدامات متعددی خواهد بود که واشنگتن و تاشکند می توانند در راستای تحکیم ارتباط قوی بین مردم دو کشور به عنوان پایه و اساس دوستی و مشارکت بلندمدت، دنبال کنند.  ولز همچنین تاکید کرد که واشنگتن منتظر از سرگیری برنامه تبادل دانش آموزان است که بر اساس آن نوجوانان ازبک امکان پیدا    می کنند تا برای یک سال در مدارس آمریکا به تحصیل پرداخته و در خانواده های آمریکایی زندگی کنند. این فرصتی است برای فراگیری مناسب زبان انگلیسی و درک عمیق از جامعه آمریکا که فرصت های بزرگی برای رشد شخصیتی شرکت کنندگان این برنامه فراهم خواهد کرد.

معاون وزیر امور خارجه با تشویق جوانان ازبک برای حضور در این برنامه گفته است که شرکت کنندگان بورسهای تحصیلی دانشگاههای معتبر خارجی  را دریافت کرده و به عنوان بهترین کاندیداها برای سمتهای دولتی و اقتصادی برگزیده خواهند شد. در تائید این حرف خود از اشرف غنی رئیس جمهور افغانستان و زلمی خلیل زاد نماینده آمریکا در مذاکرات صلح افغانستان نام برد که در گذشته از شرکت کنندگان برنامه تبادل بوده اند.
«سپاه صلح»، «شورای آموزش بین المللی» و چندین سازمان آمریکایی که پس از فروپاشی شوروی به ازبکستان راه یافته بودند، در پی اخراج پایگاه نظامی «پنتاگون» در سال 2005 از ازبکستان، این کشور را ترک کردند. با به قدرت رسیدن «شوکت میرضیایف» و به خصوص پس از سفر ماه می سال 2018 وی به آمریکا که «آغاز مرحله جدید مشارکت استراتژیک بین دو کشور» عنوان گردید، زمینه برای بازگشت سازمان های آمریکایی به این کشور در حال فراهم شدن است.

این مقام سیاسی آمریکا از آنکه پس از 10 سال، در ماه اوت سال 2018 فعالیت دفتر شورای آموزش بین المللی آمریکا در ازبکستان دوباره از سر گرفته شد، ابراز رضایت کرد. بنابر توافقنامه ای که طی حضور «ولز» در تاشکند با طرف ازبکی به امضا رسید، در کتابخانه ملی ازبکستان مرکز «پنجره رو به آمریکا» ایجاد شد که طی 2 سال آینده در مناطق مختلف این کشور شش مرکز دیگر نیز شروع به فعالیت خواهند کرد.

تجربه فعالیت سپاه صلح آمریکا در کشورهای مختلف جهان و از جمله آسیای مرکزی نشان می دهد که به طور عمده روی بخش آموزش، بهداشت و تعامل با نهادهای مختلف دولتی و غیر دولتی در زمینه های اقتصادی و تجاری و البته ارتباط با نسل جوان؛ تمرکز داشته است.

سپاه صلح در ازبکستان
سپاه صلح پس از آنکه در سال 1992 وارد ازبکستان شد، اولویت های خود برای این کشور را به شرح زیر تعریف کرد:
- تدریس زبان انگلیسی؛
- حمایت از اصلاحات سیستم آموزش ابتدایی؛
- کمک به توسعه تجارت کوچک و میانه در مناطق؛
- کمک به اصلاحات بخش پزشکی و بهداشت.
به این منظور بین وزارت تحصیلات عالی و متوسطه ازبکستان و سپاه صلح آمریکا نیز موافقت نامه ای به امضا رسید که بعدا در سال 2002 تمدید شد. اما در پی وقوع حادثه «اندیجان» در سال 2005 و حمایت آمریکا از مخالفین مسلح ازبک، تاشکند اقدام به اخراج پایگاه نظامی «خان اباد» و عدم تمدید حق فعالیت سازمان ها و رسانه های آمریکایی در این کشور کرد. به این دلیل 126 داوطلب آمریکایی که در مناطق مختلف ازبکستان مشغول فعالیت بودند، مجبور به ترک این کشور شدند. طی بیش از 13 سال فعالیت خود در ازبکستان، بیش از 700 نفر داوطلب آمریکایی برای انجام ماموریت مربوطه در این کشور به مدت یک سال و بیش از آن حضور یافتند.
روند تعطیلی سپاه صلح آمریکا در فضای شوروی سابق در سال 2002 از روسیه شروع شد. «نکولای پاتروشف» رئیس سرویس امنیت فدرال روسیه در توجیه این اقدامِ «مسکو»، اعلام کرد که داوطلبان سپاح صلح با پوشش برنامه های خود در حقیقت به دنبال جمع آوری اطلاعات مربوط به وضعیت اجتماعی، سیاسی و اقتصادی مناطق روسیه و همچنین شخصیت های رسمی و اجتماعی و... می باشند.

سپاه صلح در قزاقستان
سپاس صلح در قزاقستان در ماه دسامبر سال 1992 فعالیت خود را آغاز و روی زمینه های زیر تمرکز کرد:

• تدریس زبان انگلیسی؛
  کمک به رشد تجارت کوچک و میانه؛
  حمایت از اقدامات جوانان؛
  اجرای برنامه حفظ محیط زیست؛
  همکاری در زمینه بهداشت.

در ماه نوامبر سال 2011 پس از 19 سال فعالیت در قزاقستان، 117 داوطلب آمریکایی وادار به خروج از این کشور شدند. هرچند مسئولین این سازمان افزایش میزان چالش‌های امنیتی و به خصوص حوادث تروریستی در قزاقستان را یکی از دلایل خروج خود از این کشور عنوان کردند، اما مقامات قزاقی رشد چشم‌گیر کشورشان در عرصه‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی را توجیه اصلی برای پایان دادن به فعالیت این سازمان آمریکایی دانستند.

البته عده ای از داوطلبان سپاه صلح آمریکا در مصاحبه‌ها با برخی از رسانه‌ها و همچنین وبلاگ‌های خود، به بی‌اعتمادی نهادهای رسمی این کشور نسبت به فعالیت این سازمان به عنوان دلیل اصلی خروج سپاه صلح آمریکا از قزاقستان اشاره کردند. سرویس های اطلاعاتی و امنیتی قزاقستان به این نتیجه رسیدند که داوطلبان آمریکایی با پوشش تدریس زبان انگلیسی و اجرای برنامه‌های مختلف به اصطلاح بشردوستانه، در اصل به جمع‌آوری اطلاعات مختلف محرمانه و جلب اتباع قزاق به همکاری در زمینه مورد نظر خود مشغول بودند.
مقامات قزاقی از رسانه ای کردن اقدامات جاسوسی داوطلبان سپاه صلح آمریکا پرهیز نمودند ولی در سال 2008 محکوم شدن داوطلب آمریکایی «آنتونی شارپ» (Anthony Sharp)  به جرم نگهداری مواد منفجره در یکی از معادن شمالی این کشور به یک سال زندان، اتفاقی بود که مورد توجه سراسری قرار گرفت. برخی از کارشناسان مسائل امنیتی هم به تهییج افکار عمومی از سوی عوامل آمریکایی در رابطه با تحولات امنیتی سال 2010-2011 منطقه «ژانا اوزن» قزاقستان تاکید داشتند.
با این حال، طی حدود دو دهه فعالیت سپاه صلح در قزاقستان، 1120 نفر داوطلب آمریکایی در این کشور حضور یافتند.

سپاه صلح در قرقیزستان
سپاه صلح در سال 1993 با امضای یک توافقنامه با دولت قرقیزستان وارد این کشور شد و همچنان بر حضور خود ادامه می دهد.
با توجه به فضای باز سیاسی قرقیزستان، سپاه صلح آمریکا این محور ها را به عنوان اولویت فعالیت خود عنوان کرد:

• تدریس زبان انگلیسی؛
  کمک به رشد جوانان در مناطق و محیط های قومی؛
  اعطای کمک های کوچک برای جوامع و گروه ها.

این سازمان از ابتدای آغاز فعالیت در قرقیزستان از شرایط بسیار مطلوب تری برخوردار بوده و با مدارس، دانشگاهها، سازمان های غیر دولتی و اجتماعی، موسسات بخش بهداشت و همچنین شرکت های تجاری و تولیداتی ارتباط و همکاری دارد.
طی این مدت بیش از 1200 نفر تبعه آمریکا به عنوان داوطلب در قرقیزستان فعالیت کرده و به بیش از 110 هزار نفر زبان انگلیسی آموزش داده شده و همچنین به ارتقاء مهارتهای شرکت کنندگان برای رهبری و مدیریت بخشهای مختلف کمک  شده است .
بنابر گزارش دفتر سپاه صلح در قرقیزستان، داوطلبان این سازمان با توجه به محل ماموریت خود در مناطق این کشور حتما به یکی از دو زبان قرقیزی یا روسی تسلط خواهند داشت.

سپاه صلح در ترکمنستان
سپاه صلح در سال 1993 وارد ترکمنستان شد و تا پایان سال 2012 فعالیت کرد.
فعالیت های این سازمان روی زمینه های زیر تمرکز یافته بود:

• تدریس زبان انگلیسی برای دانش آموزان و جوانان؛
  کمک به بهبود وضعیت بهداشت؛
  کمک به مبادلات فرهنگی.

طی 9 سال بیش از 750 نفر داوطلب آمریکایی در ترکمنستان حضور یافته و در زمینه های فوق فعالیت کردند.
در سال 2011 ترکمنستان با توجیه دست یافتن کشور به پیشرفت های قابل توجهی در حوزه های فعالیت سازمان سپاه صلح آمریکا، ادامه حضور آن را نالازم دانست.  

تاجیکستان تنها کشوری که سپاه صلح را نپذیرفت
تاجیکستان تنها کشوری در منطقه است که سپاه صلح را نپذیرفت.
دیپلمات های آمریکایی برای متقاعد کردن دوشنبه به پذیرش داوطلبان آمریکایی تلاش های زیادی کردند ولی مقامات تاجیک زیر بار وعده های آنها نرفتند.
«كين گروس» سفیر آمریکا در تاجیکستان در سال 2012 در پایان ماموریت خود در این کشور از آنکه پروژه سپاه صلح در تاجیکستان تحقق نیافت، ابراز تاسف و همزمان امیدواری کرد که در سال های نزدیک این اتفاق بیفتند.
اما از آن موقع شش سال سپری شد و همچنان دوشنبه آماده پذیرش این سازمان نیست.
برای جامعه سنتی و مسلمان این کشور فرا گرفتن «طرز زندگی سالم» با کمک آمریکایی ها که عملا عبارت است از شیوه های جلوگیری از ابتلا به ایدز و بارداری قبل از ازدواج و...، توهینی بیش نخواهد بود. بنابر این مسئولین تاجیک با توجه به ضرورت حفظ ارزش های ملی و دینی خود و همچنین به دلیل احتمال واکنش های  مردمی حضور این سازمان را مغایر با منافع خود دانستند.

ازبکستان محور برنامه‌های نظامی - امنیتی آمریکا در منطقه
به نظر می رسد که واشنگتن با قول حمایت های سیاسی و مالی از این کشور، موفق به جلب رضایت آن برای تجدید فعالیت های نهادهای مختلف دولتی و غیر دولتی خود در این کشور شده است. این اقدامات آمریکا به طور مستقیم با حوزه های حساس نظامی و امنیتی ازبکستان نیز مرتبط می باشد که به برخی از آنها می توان اشاره کرد.

در اواسط ماه ژانویه سال جاری میلادی برای اولین بار در تاریخ روابط میان تاشکند و واشنگتن، نیروهای عملیات ویژه وزارت دفاع ازبکستان در تمرینات نظامی «ضربه جنوبی» که در پایگاه نظامی «کمپ شلبی» (ایالت می‌سی‌سی‌پی) با حضور نظامیان آمریکا، کانادا، شیلی و هلند برگزار شد، شرکت کردند. در اطلاعیه ای که در پایان این تمرینات انتشار یافت، ازبکستان به عنوان «شریک کلیدی» آمریکا در منطقه عنوان شده است که به نوعی امیدواری آمریکا را به نتایج همکاری ها در این عرصه ، نشان می دهد.

قبل از این (طی سال 2018) ژنرال «جوزف وتل» رئیس ستاد فرماندهی مرکزی ارتش آمریکا و ژنرال «جنسون دی بویلس» فرمانده گارد ملی ایالت می‌سی‌سی‌پی به ازبکستان سفر کرده و در مورد توسعه همکاری های نظامی بین دو کشور مذاکراتی انجام دادند.

در اواخر ماه فوریه سال جاری میلادی «جوزف وتل» مجددا از تاشکند بازدید و با مقامات عالی سیاسی و نظامی ازبک گفت و گو کرد. تقریبا همزمان «مایکل لانگلی» مدیر برنامه ریزی، سیاست و استراتژی فرماندهی مرکزی ارتش آمریکا نیز در ازبکستان حضور یافت و با مقامات ستادکل و گاردملی این کشور، در خصوص برنامه همکاری های دوجانبه، تبادل نظر کرد.

نکته جالب توجه این است که در 21 فوریه، در تاشکند نشست روسای ستاد کل ارتش های کشورهای آسیای مرکزی و جنوبی (ازبکستان، قزاقستان، ترکمنستان، تاجیکستان، قرقیزستان، پاکستان و افغانستان) برگزار شد که برخی از کارشناسان آن را گامی در جهت تحقق پروژه آمریکایی «آسیای مرکزی بزرگ» در حوزه‌های نظامی و امنیتی ارزیابی کردند.

و در نهایت در پایان ماه فوریه دور جدید رایزنی های سیاسی بین تاشکند و واشنگتن برگزار شد که در حاشیه آن «آلیس ولز» معاون وزیر امور خارجه آمریکا با رئیس جمهور و وزیر امور خارجه ازبکستان دیدار کرد.  احتمالا اعلام امیدواری این مقام سیاسی آمریکا، به تجدید فعالیت های سپاه صلح و سایر نهادهای آمریکایی به موفقیت آمیز بودن نتایج این مذاکرات بر می گردد.
با این حال می توان گفت که آمریکا با بهبود روابط خود با ازبکستان، به دنبال در اختیار گرفتن فرصتهای جدیدی برای تاثیرگذاری روی وضعیت سیاسی، اجتماعی و امنیتی این کشور و منطقه آسیای مرکزی است .