ایران شرقی/
*اسن آسوبعلیف-
وضعیت فعلی امنیت و مقابله با تروریسم بین‌المللی در مناطق کلیدی مانند خاورمیانه، آسیای مرکزی و جنوبی و همچنین در کشورهایی مانند روسیه و چین، مستلزم بررسی و طراحی مشترک اقدامات علیه تهدیدهای مشترک امنیتی (هم داخلی و هم خارجی) است. کشورهای آسیای مرکزی، روسیه و چین به صورت جمعی در بررسی مسائل امنیتی و همکاری در حوزه مقابله با تروریسم شرکت می‌کنند. اما ایران علی‌رغم اینکه از لحاظ تاریخی جزء کشورهایی است که به منطقه نفوذ کرده‌اند و ممکن است در آینده به آسیای مرکزی نفوذ کنند؛ در تشکلهای جمعی همکاری در این حوزه( آسیای مرکزی) شرکت نمی‌کند.
این در حالیست که ایران در چارچوب‌های سه جانبه همکاری پیرامون مسائل امنیتی سوریه شرکت می‌کند. چارچوب همکاری روسیه-ایران-ترکیه یکی از چارچوب‌های مذاکرات صلح پیرامون سوریه در آستانه است. ایران به لطف ظرفیت خود، بر امنیت خاورمیانه و خلیج فارس، افغانستان و پاکستان، قفقاز، منطقه خزر و تا حدی آسیای مرکزی تاثیر دارد. در میان تمام این مناطق، آسیای مرکزی همچنان ناکارآمدترین منطقه در گفتگو پیرامون امنیت و مقابله با تروریسم بین‌المللی است.
ایران در سال‌های مختلف تلاش‌هایی برای جذب مراکز تحلیلی و کارشناسان کشورهای آسیای مرکزی به سمت بررسی مسائل امنیتی و توسعه انجام داده است، اما این تلاش‌ها نتیجه‌ای نداشته‌اند. مشارکت ایران در کنفرانس بین‌المللی تامین امنیت و توسعه پایدار در آسیای مرکزی تحت سرپرستی سازمان ملل در سمرقند در سال 2017 و همچنین مشارکت آن در کنفرانس تاشکند پیرامون مسائل افغانستان تحت عنوان "فرآیند صلح، همکاری در حوزه امنیت و تعامل منطقه‌ای"، پیشرفت‌های مثبت در این حوزه به شمار می‌رود، اما برای سطح گفتگوی پایدار در این حوزه کافی نیست.
شایان ذکر است که ایران، روسیه، چین و کشورهای آسیای مرکزی تهدیدها و چالش‌های مشترکی در حوزه تروریسم بین‌المللی دارند. علاوه بر این، ایران هم مانند روسیه دائما در اقدامات نظامی علیه تروریسم بین‌المللی در قلمروی سوریه شرکت کرده و کمک‌های مالی و انسان دوستانه را به مردم سوریه ارائه می‌کند.
به عبارت دیگر، مبارزه ایران با تروریسم بین‌المللی به کاهش هزینه‌های دیگر کشورها در این حوزه منجر شده، ظرفیت گروه‌های تروریستی را تضعیف نموده و گسترش آنها را محدود می‌کند. با این حال، در مقایسه با نقش روسیه در رفع تهدیدها، نقش ایران برای کشورهای آسیای مرکزی خیلی محسوس و قابل توجه نیست.
به طور کلی، می‌توان گفت که توسعه نایافتگی گفتگو در حوزه امنیت در چارچوب "ایران+آسیای مرکزی" دلایل مختلفی هم از جانب ایران و هم از جانب کشورهای آسیای مرکزی دارد که در ادامه به بررسی این دلایل پرداخته شده است:
از جانب ایران:
- -آسیای مرکزی از اهمیت زیادی در سیاست خارجه ایران برخوردار نیست و این امر از توسعه‌نیافتگی راه‌های ارتباطی و مسیرهای حمل و نقل و بسیاری عوامل دیگر نشات می‌گیرد.
-ایران فعلا هیچ نظریه رسمی برای توسعه روابط با کشورهای آسیای مرکزی طراحی نکرده است. یعنی هنوز دیدگاه ایران نسبت به منطقه آسیای مرکزی و اهداف سیاست خارجی آن در رابطه با این منطقه مشخص نیست. لازم به ذکر است که برخی از کشورها علی‌رغم نداشتن مرز مشترک با منطقه، پلتفرم‌های مخصوص خود را برای گفتگو با آن دارند. این گفتگوها در قالب‌های زیر صورت می‌گیرد: "آسیای مرکزی+ژاپن"، "آمریکا+آسیای مرکزی"، استراتژی‌های اتحادیه اروپا در مورد آسیای مرکزی، "نشست کشورهای ترک زبان" و "هند +آسیای مرکزی و افغانستان".
- -عدم اعتماد به توسعه روابط با ایران که زاییده فقدان اطلاعات عینی در مورد ایران و عدم آشنایی با اهداف سیاست خارجه ایران در آسیای مرکزی است.
-نفوذ کشورهای غربی به ویژه آمریکا و متحدانش در این منطقه که از طریق اعمال تحریم‌ها، توسعه روابط تجاری-اقتصادی را محدود کرده و بر گفتگو و همکاری سیاسی تاثیر می‌گذارند.
- آمریکا، اسرائیل، اتحادیه اروپا، کشورهای عربی، ترکیه و پاکستان تمایلی به توسعه سیاست ایران در آسیای مرکزی ندارند.
روسیه و چین به دلیل داشتن روابط شراکتی و همکاری اقتصادی عمیق با ایران، فعلا هیچ موضعی از خود نشان نداده‌اند. یعنی هنوز دیدگاه خود را در مورد حضور ایران در منطقه بیان نکرده‌اند.
در اینجا، هم با مشکلات حقوقی و هم با مشکلات سیاسی مواجه هستیم. اگر حزب نهضت اسلامی تاجیکستان در یکی از کشورهای آسیای مرکزی به عنوان یک سازمان تروریستی شناخته شود، دیگر کشورهای دوست نمی‌توانند این تصمیم حقوقی را نادیده بگیرند.
حمایت ایران از حزب نهضت اسلامی تاجیکستان که در رسانه‌های تاجیکستان عنوان شده است، بر اعتماد منطقه‌ای کشورهای آسیای مرکزی هم تاثیر دارد. هیچ کس نمی‌خواهد روابطش را با تاجیکستان خراب کند. چرا که بدون مشارکت تاجیکستان، هرگونه طرح منطقه‌ای در حوزه امنیت و مبارزه با تروریسم ماهیت منطقه‌ای نخواهد داشت.
گنجاندن حزب نهضت اسلامی در لیست سازمان‌های تروریستی، جزء تصمیمات مقامات قانونی تاجیکستان است. بدیهی است که حزب نهضت اسلامی هیچ حامی نه در تاجیکستان و نه در جوامع تاجیکی خارجی ندارد. با این حال، حساسیت این مسئله برای ایران قابل درک است زیرا روابط با سازمان‌های سنی از لحاظ وحدت اسلامی، اهمیت زیادی برای ایران دارد.
بنابراین، عدم حل و فصل مشکلات با تاجیکستان، مانع اجرای طرح‌های منطقه‌ای ایران در آسیای مرکزی (در وهله اول، در حوزه امنیت و گفتگوی سیاسی در چارچوب "ایران+آسیای مرکزی") می‌شود.
راه حل‌های ممکن برای حل و فصل مشکلات موجود
فقدان استراتژی مربوط به آسیای مرکزی در ایران ممکن است پیامدهای بلند مدتی برای ایران در آینده داشته باشد. یکی از این پیامدها عبارت است از: کاهش امکان تقویت و گسترش نفوذ ایران در آسیای مرکزی در پس زمینه فعالیت روزافزون دیگر کشورها به ویژه ترکیه، اتحادیه اروپا، ژاپن، کره، آمریکا و اسرائیل.
از دیدگاه نویسنده، ایران ممکن است به هنگام طراحی اقدامات برای تقویت گفتگو در حوزه سیاست، اقتصاد، تجارت و امنیت بر جهت‌های زیر متمرکز شود.
سطح بین‌المللی:
- آغاز مشورت با روسیه و چین در مورد حوزه‌های احتمالی همکاری در آسیای مرکزی؛
آغاز گفتگو با روسیه و چین در مورد دستور کاری گسترده مسائل امنیتی آسیای مرکزی و افغانستان در چارچوب همکاری کشورهایی که عضو سازمان همکاری شانگهای نیستند، اما در حل و فصل مشکلات امنیتی در مرزهای فضای سازمان همکاری شانگهای مشارکت دارند؛
ارائه دیدگاه و تجربه شخصی خود در مورد جلوگیری از تهدیدهای حوزه تروریسم بین‌المللی و گسترش ایدئولوژی تکفیریسم در منطقه؛
بیان موضع فعال خود پیرامون مقابله با تهدیدهای جدایی طلبی و تروریسم در منطقه خودمختار سین کیانگ اویغور چین وهمچنین مقابله با سازمان‌های مرتبط با جنبش جدایی طلبان اویغور.
- عادی سازی روابط با تاجیکستان
تقویت روابط با قزاقستان و قرقیزستان در حوزه مقابله با تروریسم بین‌المللی و افراط گرایی؛
ارائه کمک‌های فنی به ساختارهای امنیتی قرقیزستان در حوزه مقابله با تروریسم بین‌المللی.
- طراحی استراتژی مخصوص برای تقویت روابط تجاری-اقتصادی بین ایران و کشورهای آسیای مرکزی و افغانستان یا به عنوان یک پروژه مجزا و یا براساس مسیر حمل و نقل ایجاد شده هند-چابهار-افغانستان-آسیای مرکزی.
روابط تاریخی، فرهنگی و مذهبی ایران و کشورهای آسیای مرکزی یک واقعیت تاریخی غیر قابل انکار است که نمی‌توان آن را نادیده گرفت. اینگونه روابط بین ایران و کشورهای آسیای مرکزی پایه و اساسی را تشکیل می‌دهند که می‌توان براساس آن روابط مدرن مستحکمی در تمام حوزه‌ها برقرار نمود. با این حال، دستیابی به فرم‌های باثبات همکاری، مستلزم همکاری ایران و کشورهای آسیای مرکزی است. امیدوارم که ایران در سیاست خارجی خود در رابطه با آسیای مرکزی تجدید نظر کند. چرا که ما با تلاشهای مشترک می‌توانیم به همکاری پایدار و بلند مدت دست یابیم.
*رئیس مرکز مطالعاتی راه حل‌های عاقلانه در قرقیزستان