تحقیق و پژوهش موسسه ایران شرقی
با نگاهی به نتایج سفر پوتین به ازبکستان در روزهای 19-18 اکتبر سال 2018، می‌توان با اطمینان گفت که روسیه و ازبکستان وارد سطح جدید همکاری و تعامل خواهند شد که این امر، یک پیشرفت در کل تاریخ روابط روسیه-ازبکستان محسوب می‌شود. تفاوت اصلی دوره فعلی روابط بین این دو کشور با دوران گذشته، این است که در حال حاضر، هر دو کشور بر تقویت همکاری در اقتصاد، تجارت، صنعت، انرژی و فضا؛ متمرکز شده‌اند.
طرفین در مورد سرمایه‌گذاری در حوزه انرژی و صنعت، پروژه‌های علمی و آموزشی، تولیدات جدید و افزایش گردش مالی تا 10 میلیارد دلار به توافق رسیدند و 800 تفاهم‌نامه به ارزش حدود 27 میلیارد دلار امضا نمودند که 20.8 میلیارد دلار از آنها – مربوط به سرمایه‌گذاری و 6.2 میلیارد دلار – مربوط به قراردادهای تجاری است. براساس این اسناد، 79 شرکت مشترک جدید و همچنین 23 خانه تجاری و 20 مرکز لجستیک در ازبکستان ساخته خواهند شد1 در این مقاله به طور جداگانه، به آغاز ساخت نیروگاه اتمی به ارزش 11 میلیارد دلار اشاره شده است.
نتایج سفر پوتین را می‌توان موفق ارزیابی نمود. یکی از دلایل ذکر کلمه «موفق» این است که روسیه ممکن است به طور بالقوه از لحاظ میزان سرمایه‌گذاری در منطقه به سطح چین برسد. البته بایستی این نکته را نیز در نظرداشت که ساختار امنیتی و تسلط و نفوذ سیاسی- سنتی مسکو بر کشورهای آسیای مرکزی و از جمله ازبکستان، برخلاف برخی ادعاهای مطرح؛ چندان دستخوش تغییرات کلان و راهبردی نگردیده است و کرملین، همچنان در حوزه امنیتی به دلایلی از جمله مجاورت جغرافیایی، توان و قدرت نظامی، سطح وابستگی کشورهای منطقه و حضور و فعالیت نهادهای منطقه‌ای فعال همچون شانگهای و امنیت جمعی؛ توان و نفوذ قابل توجهی در این حوزه دارد.
با این وجود، نکته جالب در این سفر آن بود که مذاکرات بین روسای جمهوری ازبکستان وروسیه، برای اولین بار حاوی دستور کاری بین‌المللی- سیاسی یا نظامی- سیاسی نبود. به این ترتیب، سفر پوتین می‌تواند به ویژگی‌های جالب‌تری اشاره داشته باشد.
این اولین بار است که روسیه در فعالیت سیاسی خارجی خود در سطح عالی از محتوای سیاسی مذاکرات به عنوان شرط مشارکت در پروژه‌های اقتصادی و غیره امتناع می‌ورزد. در واقع، روسیه از روش‌های سیاست خارجه چین سرمشق می‌گیرد (چین هیچگاه برای کمک یا سرمایه‌گذاری شرایط سیاسی را تحمیل نمی‌کند).
البته بایستی به این نکته در اینجا اشاره کرد که اجرای سیاست خارجی عملگرایانه روسیه در ازبکستان برای کل آسیای مرکزی ضرورت دارد، چرا که ازبکستان عنصر کلیدی تمام پروژه‌های همگرایانه در آسیای مرکزی به شمار می‌رود. با توجه به اینکه روسیه همچنان طراح اصلی پروژه‌های همگرایانه بزرگ در منطقه است؛ بدون مداخله ازبکستان در فرآیند همکاری فعال تجاری-اقتصادی و غیره با روسیه، صحبت در مورد چشم‌اندازهای "طرح روسیه" برای آسیای مرکزی دشوار است.
مسئله دیگر این است که آیا روسیه قادر است از لحاظ سرمایه‌گذاری و نفوذ اقتصادی در آسیای مرکزی به سطح چین برسد؟ با توجه به تاثیر تحریم‌ها بر اقتصاد روسیه، آیا این سرمایه‌گذاری‌های برای بودجه کشور سنگین نیست؟
در اینجا باید واکنش احتمالی کشورهای آسیای مرکزی به نتایج سفر پوتین به ازبکستان را هم در نظر گرفت. سفر پوتین به قزاقستان پس از ازبکستان، به اهمیت این کشور در سیاست منطقه‌ای روسیه اشاره دارد. پوتین بدون شک، نظربایف را از نتایج اصلی سفر خود به ازبکستان مطلع کرده است. با توجه به عدم انتقاد کارشناسان قزاقی از سفر پوتین، می‌توان پیش‌بینی کرد که «آستانه» طرح‌های سیاسی خارجی روسیه در منطقه را مثبت ارزیابی می‌کند.
جامعه کارشناسی در قرقیزستان و تاجیکستان هم نگرش انتقادی نسبت به نتایج این سفر نداشتند. چرا که به روابط خوب با ازبکستان علاقه‌مند بوده و در دو سال اخیر، فرآیند بهبود روابط را مورد توجه قرار داده‌اند. با این وجود، ساخت نیروگاه اتمی در ازبکستان ممکن است نگرانی‌های خاصی را در دیگر کشورها ایجاد کند.
در جریان این سفر؛ روسای جمهور دو کشور رسما ساخت نیروگاه اتمی در ازبکستان را که قرار است پس از 10-8 سال راه‌اندازی شود ؛ به جریان انداختند. به هر حال، موضوع ساخت نیروگاه اتمی در حال حاضر، در آسیای مرکزی مطرح شده و انتظار می‌رود که این نیروگاه در قزاقستان هم که دارای تکنولوژی‌های استخراج اورانیوم و تولید منابع سوخت است؛ ساخته شود. در حال حاضر، هیچ فناوری برای غنی سازی اورانیوم و تولید سوخت هسته‌ای در این کشور وجود ندارد.2
ازبکستان هم از لحاظ ذخایر اوارنیوم رتبه هفتم و از لحاظ تولید آن رتبه پنجم را در جهان دارد. منابع اورانیوم آن 230 هزار تن برآورده شده است.3 براساس طبقه‌بندی هلدینگ اورانیوم روسیه، شرکت «آتامردمتزولوتو» ازبکستان جزو تولید کنندگان جهانی اورانیوم بوده و تولید سالیانه آن بیش از 1000 تن اورانیوم است.4 ازبکستان دارای 27 معدن بزرگ اورانیوم است که در بیابان قزل قوم قرار دارند.
ازبکستان تا قبل از امضای "تفاهم‌نامه بین دولت ازبکستان و روسیه پیرامون همکاری در ساخت و ساز نیروگاه اتمی در ازبکستان که 7 سپتامبر سال 2018 در مسکو به امضا رسید" علاقه‌ای به ساخت نیروگاه اتمی در قلمروی خود نداشت. این سند، همکاری در طراحی، ساخت، راه‌اندازی و بهره‌برداری از نیروگاه اتمی در ازبکستان را در نظر دارد.
در حال حاضر، در شرایط رشد جمعیت و رشد تولیدات صنعتی در ازبکستان، کاهش انرژی برق بیشتر احساس می‌شود. براساس ارزیابی کارشناسان، نیاز این کشور به برق تا سال 2030 ، 2 برابر افزایش خواهد یافت و به بیش از 105 میلیارد کیلو وات ساعت خواهد رسید.
بنابراین، طبیعی است که مجتمع سوخت-انرژی ازبکستان، شامل – 39 نیروگاه حرارتی و برق آبی که قدرتشان 11570 مگا وات است – کفایت نمی‌کند. سالیانه در ازبکستان حدود 55 میلیارد کیلو وات ساعت برق تولید می‌شود. نیروگاههای حرارتی عمدتا با گاز طبیعی، زغال سنگ و نفت سیاه کار می‌کنند. سهم نیروگاه برق آبی در مجتمع سوخت-انرژی ازبکستان 1700 مگاوات است.5
با این حال، در اینجا باید جنبه های منطقه‌ای این گام، نوع نگرش کشورهای منطقه، مسئله آسیب احتمالی به محیط زیست و همچنین تاثیرپذیری انرژی برق آبی در آسیای مرکزی و پروژه‌های تاجیکستان و قرقیزستان در حوزه ساخت نیروگاههای برق آبی را در نظر گرفت.
کشورهای منطقه از لحاظ حقوقی هیچ دلیل و بهانه‌ای برای مخالفت باید قصد و نیت ازبکستان برای ساخت نیروگاه اتمی در قلمروی خود ندارند، چرا که ازبکستان کنوانسیون سازمان ملل را تحت عنوان "کنوانسیون ارزیابی تاثیر بر محیط زیست" به تاریخ 25 فوریه سال 1991 ؛ امضا نکرده است. مطابق با این کنوانسیون، کشوری که ساخت نیروگاه اتمی جزو برنامه‌هایش است؛ باید کشورهای همسایه را قبل از شروع این پروژه مطلع کند. بنابراین، راه اندازی هر گونه تاسیسات مطابق با اولویت‌های توسعه داخلی صنعتی و توسعه اقتصادی؛ حق مسلم ازبکستان است.
در عین حال، قرقیزستان بارها اشاره کرده است که اکثر نیروگاههای حرارتی که با گاز و سوخت جامد در قزاقستان و ازبکستان کار می‌کنند؛ به محیط زیست آسیب می‌زنند. به عنوان مثال، تنها در قزاقستان در 50 سال اخیر، یخچال‌ها بیش از 35% کاهش یافته‌اند.6 از دیدگاه برخی از بوم شناسان، این فرآیند در آینده هم ادامه خواهد یافت. بنابراین، تصور تشدید مسئله کمبود آب نه تنها برای کشاورزی، بلکه برای نیازهای ضروری مردم در 50-20 سال آینده؛ دشوار نیست.
بدیهی است که علاوه بر مجتمع‌های صنعتی، نیروگاههای اتمی هم بر محیط زیست و زندگی انسان تاثیر دارند. تجزیه و تحلیل تاثیر نیروگاه اتمی با توجه به خطرات احتمالی آینده و سود مورد انتظار انجام می‌شود.
«تاثیر نیروگاه اتمی بر محیط زیست از لحظه راه‌اندازی آغاز شده و به هنگام بهره‌برداری و حتی تا پایان آن ادامه خواهد یافت. این تاثیرات منفی عبارتند از:
- آلودگی هوا در صورت نشتی و انفجار؛
نقل مکان ساکنین محلی به مناطق دیگر؛
آسیب به حیوانات بومی؛
آلودگی حرارتی که بر آب و هوای آن منطقه تاثیر دارد؛
تغییر شرایط استفاده از زمین‌ها و منابع طبیعی در یک قلمروی خاص؛
تاثیر شیمیایی نیروگاه اتمی؛
آلودگی با رایدونوکلوئید که می‌تواند تغییرات برگشت ناپذیری را در انسان و حیوانات ایجاد کند. مواد رادیواکتیو می‌توانند از طریق هوا، آب و غذا وارد بدن شوند؛
تصور اینکه نیروگاه اتمی چه ضرری برای محیط زیست و یخچال‌های آسیای مرکزی دارد دشوار نیست. با توجه به پروژه‌های منطقه‌ای تاجیکستان (نیروگاه برق آبی راغون) و قرقیزستان (ساخت نیروگاه برق آب غمبرآته-1 و نیروگاه نارین بالا) در حوزه انرژی پاک؛ قصد و نیت مربوط به ساخت نیروگاه اتمی در ازبکستان غیرعادی به نظر می‌رسد، چرا که حتی اگر دلیل اصلی طرف ازبکی، ارزانی قابل توجه انرژی اتمی در مقایسه با دیگر انواع انرژی باشد، باز هم آسیب به محیط زیست و همچنین خطرات بلایای طبیعی احتمالی؛ قابل اعتنا تر از هرگونه سود بدست آمده از این انرژی ارزان است.
پس از حادثه نیروگاه اتمی فوکوشیما در ژاپن در سال 2011، بسیاری از کشورهای اروپایی شروع به تجدید نظر در دیدگاه خود نسبت به انرژی اتمی کردند. بدین ترتیب، آلمان از سال 2011 ؛ برخی نیروگاههای اتمی را در قلمروی خود تعطیل کرده و قصد دارد تا سال 2022 سه نیروگاه اتمی دیگر را هم ببندد (به طور کلی در آلمان 17 راکتور اتمی وجود دارد).7 سوئد، پرتغال، دانمارک و ایرلند هم از استفاده از نیروگاه اتمی امتناع ورزیدند و فرانسه هم سهم انرژی اتمی را در 10 سال اخیر 25% کاهش داده است.
با این وجود، در این شرایط، تاجیکستان و قرقیزستان باید به فکر معرفی ظرفیت‌های برق آبی خود و توسعه بازارهای فروش انرژی برق (کاسا- 1000) باشند. بدین ترتیب، تاجیکستان قصد دارد در ماه نوامبر سال 2018 نخستین واحد نیروگاه برق آبی راغون را راه‌اندازی کند، این در حالیست که مسئله ساخت نیروگاه غمبرآته-1 به دلیل فقدان بودجه هنوز معطل باقی مانده است.
ازبکستان در 2 سال اخیر، روابط با تاجیکستان و قرقیزستان را در بسیاری از جهات بهبود بخشیده و این امر یک عامل مثبت در بهبود فضای منطقه‌ای در آسیای مرکزی محسوب می‌شود. حتی لفاظی‌های سنتی ازبکستان در مورد ضرر و زیان راغون و غمبرآته برای محیط زیست منطقه هم پس از سفر میرضیایف به تاجیکستان در مارس سال 2018 و قراردادهای مربوط به مشارکت ازبکستان در پروژه‌های برق آبی تاجیکستان به میزان قابل توجهی کاهش یافتند.
این در حالیست که در قرقیزستان هم فرآیند تدریجی بحث و بررسی چشم‌اندازهای جذب ازبکستان به پروژه‌های حوزه برق آبی هم آغاز شده است.
ازبکستان نقش مهمی در سیاست آسیای مرکزی روسیه ایفا می‌کند. با توجه به نتایج سفر پوتین به ازبکستان، سرمایه‌گذاری‌های چند میلیارد دلاری، تنها بخشی از برنامه روسیه برای بهبود موقعیت ازبکستان در سیاست منطقه‌ای خود هستند. نکته اصلی این است که ظاهرا ازبکستان در ازای همکاری عمیق با روسیه، خواستار استقلال در حوزه انرژی شده است که ممکن است تنها از طریق ساخت نیروگاه اتمی امکان پذیر باشد. در چنین وضعیتی، ازبکستان دیگر نگران تبدیل شدن آب و برق تاجیکستان و قرقیزستان به ابزار نفوذ در سیاست منطقه‌ای نخواهد بود.
در این صورت، مسائل استفاده متقابلا سودمند از منابع آبی در آسیای مرکزی و همچنین چشم‌اندازهای جبران خسارات مالی برای ذخیره و حفظ آب در فصل زمستان؛ برای تاجیکستان و قرقیزستان حل و فصل نخواهند شد. بنابراین، به نفع ازبکستان است که تا قبل از راه‌اندازی نیروگاه اتمی؛ این مسائل را تا حد ممکن به تاخیر بیاندازد و سپس آن را براساس شرایط خود حل و فصل کند.
افزایش تلاش‌های قرقیزستان برای تشکیل کنفرانس آبی در آسیای مرکزی به منظور حل و فصل مشکلات برق آبی و طراحی تفاهم‌نامه‌های مربوط به استفاده متقابلا سودمند از منابع آبی در منطقه و همچنین تلاش‌های کشورها برای حفظ یخچال‌ها و کاهش آسیب به محیط زیست آسیای مرکزی ممکن است تنها راه خروج از این وضعیت باشد.
منابع: