ایران شرقی

ایگور پانکراتینکو*

شور و شوق سفر رئیس‌جمهور تاجیکستان به ازبکستان در روزهای 18-17 ماه اوت و تعاریف ناظران از امامعلی رحمان و شوکت میرضیایف و قرارداد منعقد شده بین آنها پیرامون همکاری استراتژیک به پایان رسید. اکنون روزهای کاری و زمان ارزیابی عینی و هدفمند نه تنها این دیدار، بلکه چشم‌اندازهای روابط ازبکستان-تاجیکستان فرا رسیده است.

در جریان سفر رحمان به ازبکستان؛ طرفین 27 سند پیرامون همکاری در حوزه صنعت، استانداردسازی، صدور گواهینامه، عبور از مرزها، حمل و نقل، انرژی و استفاده از آب امضا نمودند. همچنین تفاهم‌نامه‌هایی در حوزه‌های آموزش و پرورش، زمین شناسی، کشاورزی، فرهنگ و غیره منعقد شد.

لازم به ذکر است که در ماه‌های اخیر، عبدالله عارف اف، نخست‌وزیر ازبکستان و دیپلمات‌های کشور با رفع برخی موانع؛ موفق به تامین یک زمینه مناسب برای گفتگوی روسای جمهور این دو کشور شده‌اند.

علاوه بر این، مسائل ویزا، تحدید حدود مرزها، راه‌اندازی مسیرهای ریلی  و جاده‌ای و افتتاح ایست‌های بازرسی اضافی هم حل و فصل شدند. روسای جمهور در مورد از سرگیری ارتباطات هوایی مستقیم بین پایتخت‌‌های دو کشور و کاهش سه برابری قیمت بلیط‌ها هم به توافق رسیدند.
پس از سال جدید؛ شرکت هواپیمایی ازبکستان پیشنهاد افتتاح پروازهای جدید بین دوشنبه و شهرهای بخارا و سمرقند را مطرح نمود (در شهرهای بخارا و سمرقند تعداد زیادی از تاجیک‌ تبارها زندگی می‌کنند). حل و فصل مسئله نیروگاه برق آبی فرهاد در مرز دو کشور هم از اهمیت زیادی برخوردار است. علاوه بر این، در جریان سفر فعلی رحمان به ازبکستان؛ طرف‌ها از ساخت و ساز مشترک دو نیروگاه برق آبی با ظرفیت کلی 320 مگاوات در قلمروی تاجیکستان در رودخانه زرافشان خبر دادند.

با توجه به این اسناد و همچنین پروتکل‌هایی که قبل از دیدار روسای جمهور در انجمن کسب و کار تاشکند به امضا رسیدند، چشم‌اندازهای روابط بین دو کشور، چندان خوشبینانه بنظر نمی‌رسد. تعداد تفاهم‌نامه‌های به امضا رسیده و مبلغ قردادهای احتمالی و حتی قرارداد مربوط به همکاری استراتژیک تنها جنبه خارجی دارد و اختلافات کلیدی حل نشده بین دو کشور، عدم تمایل مطلق امامعلی رحمان به همکاری استراتژیک با تاشکند، و سوء ظن و احتیاط وی نسبت به شوکت میرضیایف در پشت آن نهفته است. این سوء ظن امامعلی رحمان؛ با توجه به نقش مهم روابط شخصی سیاست‌مداران در آسیای مرکزی؛ عامل تعیین‌کننده سیاست منطقه‌ای خواهد بود.

در عین حال، مسئله نیروگاه برق آبی راغون که مهم‌ترین مسئله بین این دو کشور است هم در دستور کاری دیدار روسای جمهور قرار نگرفت. در حال حاضر، طرفین دستورالعملی که هم برای تاشکند و هم برای دوشنبه قابل قبول باشد را برای حل و فصل این مسئله در اختیار ندارند. اما امکان سازش در مورد این مسئله‌ در هر زمان وجود دارد.
ازبکستان و تاجیکستان در حوزه‌های جدی‌تری از قبیل اقتصاد و سیاست دارای اختلافات اساسی هستند. تاشکند و دوشنبه در این حوزه‌ها رویکردهای بسیار متفاوتی دارند.

در واقع، ازبکستان در ساختار معاملات تجاری تاجیکستان، رتبه پنجم را دارد. این معاملات تجاری تا سال 2007 تقریبا 4% کاهش یافت و از سال 2014 در محدوده 100 میلیون دلار متوقف شد و از آن زمان در محدوده15-10 ±  در نوسان است. 500 میلیون گردش مالی که تاشکند قصد دارد تا سال 2020  در تجارت متقابل با دوشنبه به آن دست یابد؛ موفقیت محسوب نمی‌شود، بلکه بازگشت به شاخص‌های سال‌های 90 قرن گذشته است.
موضع اصولی امامعلی رحمان در آن زمان هم به کاهش معاملات تجاری منجر شد. وی در شرایط فعلی هم عدم تمایل خود نسبت به توسعه همکاری اقتصادی با تاشکند را به وضوح نشان می‌دهد.

ازبکستان به بازارهای تاجیکستان تمایل داشته و در همین راستا، پیشنهاد ساخت شرکت‌های مشترک و گسترش واردات خود را مطرح می‌کند. اما، دوشنبه با ممانعت از نفوذ تجارت ازبکستان به کشور؛ به طور مصنوعی این فرآیند را مهار می‌کنند. علاوه بر این، مقامات رسمی تاجیکستان به وضوح نشان می‌دهند که آمادگی گسترش روابط اقتصادی با تاشکند تنها در حوزه کشاورزی و گردشگری را دارند.

هیچ قراردادی در مورد همکاری استراتژیک؛ نمی‌تواند باعث شود که رحمان موضع خود پیرامون به رسمیت نشناختن رهبری تاشکند در منطقه را تغییر داده و با رویکردهای تاشکند نسبت به مسئله افغانستان و قانونی کردن طالبان و نفوذ آنها در حکومت افغانستان به عنوان یک نیروی سیاسی با حقوق برابر موافقت کند.

میرضیایف آسیای مرکزی را در عرصه بین‌المللی به عنوان منطقه‌ای که قادر است به صورت مستقل به تهدیدها و چالش‌های مدرن پاسخ‌های مطلوبی بدهد و در سطح مساوی با بازیگران خارجی مذاکره کند معرفی کرده و از دوشنبه هم می‌خواهد همین سیاست را در پیش بگیرد.

با این حال، امامعلی رحمان قصد و آمادگی پذیرش این پیشنهاد را ندارد. چرا که تجربه سیاسی وی به عنوان رئیس‌جمهور کشور و اخیرا، به عنوان رهبر ملت؛ کاملا متناقض است.

سفر فعلی رئیس‌جمهور تاجیکستان به ازبکستان نشان داد که هر دو کشور اختلافات اساسی در مسائل کلیدی همکاری اقتصادی و رویکردهای کاملا متفاوتی نسبت به سیاست منطقه‌ای دارند. در پایان این سفر مشخص شد که رحمان قصد دارد سیاست داخلی و خارجی خود را بدون توجه به منافع تاشکند و با تکیه بر روابط با بازیگران خارجی (به عنوان بیمه خود در برابر اقدامات تاشکند) اجرا کند. بنابراین، فعلا نمی‌توان در مورد شراکت استراتژیک بین این دو کشور صحبت کرد. چرا که موانع زیادی در این مسیر قرار دارد. و دوشنبه هم فعلا قصد ندارد این موانع را برطرف کند.

*کارشناس مسائل سیاسی-امنیتی و عضو سابق شورای مشورتی وزارت دفاع روسیه