ایران شرقی/

بخش تحقیق و پژوهش موسسه مطالعات آسیای مرکزی و افغانستان
                              
اختلافات و تناقضات اصلی بین «ژئنبیک‌اف» و «آتامبایف» را باید از طریق تجزیه و تحلیل ساختار جامعه قرقیزستان بررسی کرد. در همین راستا، عوامل زیر اهمیت بسیار زیادی دارند:

• 1- یکی از این عوامل، ساختار قبیله‌ای جامعه و به ویژه نخبگان سیاسی است. پایه و اساس تقسیم‌بندی جامعه را تقسیم‌بندی به مناطق جنوبی و شمالی تشکیل می‌دهد، اگرچه در حال حاضر، این تنها تقسیم‌بندی ممکن نیست. در شرایط روابط متقابل تجاری، ماهیت قبایل تغییر کرده و گروه‌های مختلف نخبگان بر اساس منافع تجاری و صرف‌نظر از اصالتشان متحد می‌شوند. نخبگان جنوبی قرقیزستان (خانواده ژئنبیک‌اف هم جزو همین نخبگان است) نسبت به نخبگان شمالی (آتامبایف و تیمش) تمایل بیشتری به انحصارسازی قدرت و تمایل کمتری به تقسیم جمعی قدرت دارند. در همین راستا، خانواده «قربان بیک باقیف»، رئیس‌جمهور سابق که در عرض 5 سال تمام جریانات مالی اصلی، فرصت‌های تجاری، قدرت سیاسی و مدیریت ساختارهای امنیتی را تحت کنترل خود درآورد، یک نمونه آشکار به شمار می‌رود. خانواده «ژئنبیک‌اف» هم خواستار چنین الگویی است. پس از انتخاب «ژئنبیک‌اف» به عنوان رئیس‌جمهور، نقشه‌ها و برنامه‌های «آتامبایف» نقش برآب شد، چرا که وی از ابتدا چنین عاملی را (تمایل به انحصارسازی قدرت) در نظر نگرفته بود. «آتامبایف» انتظار داشت که بر مبنای قانون (با توجه به اصلاحات قانون اساسی پس از رفراندوم 4 دسامبر سال 2016 و توزیع مجدد اختیارات بین رئیس‌جمهور و نخست‌وزیر) ضمن کنترل دولت «صفر اسحاق‌اف» و همچنین مدیریت ساختارهای امنیتی، بتواند اختیارات رئیس‌جمهور را محدود سازد. در واقع می‌توان گفت که وی کم‌رنگ بودن نقش قانون در حوزه سیاست قرقیزستان را در نظر نگرفته بود (هر قانونی می‌تواند به سادگی به نفع کسی که قدرت را در دست دارد تفسیر شود و تغییر کند). در قرقیزستان، سنت دولت مبتنی بر قانون وجود ندارد. در خود قانون اساسی هم تناقضات زیادی وجود دارد. به همین دلیل، توزیع مجدد اختیارات بین رئیس‌جمهور، نخست‌وزیر و گروه‌های حامی آنها یک واقعیت است.
  
  2- محدودیت منابع در قرقیزستان، اعمال قانون اساسی میان گروه‌های قبیله‌ای را بسیار دشوار می‌سازد. در حال حاضر، الگویی تایید شده است که براساس آن، گروه‌ قبیله‌ای که قدرت را در دست دارد می‌تواند به توزیع منابع بپردازد. 
  
  3- خدمت در ساختارهای دولتی - منبع اصلی کسب ثروت شخصی از طریق مکانیسم‌های متنوع فساد است. بنابراین، بی‌ربط نیست که در تمام رتبه‌بندی‌های ثروتمندترین مردم قرقیزستان، اولین رتبه‌ها را نه تجار، بلکه افرادی در اختیار می‌گیرند که در طول زندگی خود در سازمان‌های دولتی کار کرده یا پست‌های عالی دولتی را در اختیار داشته و دارند. پست دولتی (یا نماینده پارلمان) ابزاری برای دفاع از منافع کسب و کار به شمار می‌رود. در تمام رتبه‌بندی‌های اخیر، اولین رتبه‌های ثروتمندترین افراد در قرقیزستان را الماس‌بیک آتامبایف، البیک ابراهیم‌اف، شهردار بیشکک و ژاتارو ساتیبالدیف، آموربیک بابان‌اف، جومارت آتوربایف، تمیر ساریف و سارونبای ژئنبیک‌اف، نخست وزیران دوران ریاست‌جمهوری آتامبایف در اختیار دارند. در این لیست "بالوت آبیلدایف" و "آکیلبیک ژاپاراف"، وزیران داریی سابق، "رحیم‌بیک ماترحیم‌اف"، معاون سابق رئیس کمیته گمرکی، "ملیس تورگانبایف"، وزیر سابق کشور، "عیسی امورکول‌اف" و "کوبانیچ‌بیک کولمات‌اف"، شهرداران سابق بیشکک، "اکرام‌جان ایلمیان‌اف" و "کالیکبیک سلطان‌اف"، مشاور آتامبایف و یک سری از نمایندگان هم حضور دارند. از دست دادن قدرت (و پیوستن به اپوزیسیون) یا به معنای خروج دارایی‌های اصلی از کشور (مانند آموربیک بابان‌اف) و یا به معنای توزیع مجدد نفوذ در حوزه‌های مختلف کسب و کار است که پایه و اساسی برای ثروت اندوزی  فاسد و وفاداری به رهبری عالی محسوب می‌شود.
  
  4- در میان نخبگان سیاسی و اداری قرقیزستان مهم‌ترین اقدام – سیستم حمایتی است. رهبران، به نفع کسانی اقدام می‌کنند که در رسیدن آنها به این سمت کمک کرده و امکان ثروت اندوزی  شخصی‌شان را فراهم آورده‌اند. روی کار آمدن رئیس‌جمهور جدید و انتصابهای مجدد در کادرها بدان معناست که صرف نظر از قانون اساسی، یک ساختار قبیله‌ای هرمی جدید در حکومت تشکیل و تایید شود که مطابق آن، رئیس‌جمهور جدید، خانواده وی، شرکای وی و قشر وسیعی از رهبران منصوب شده توسط وی، هسته اصلی آن باشند.

با توجه به عواملی که در بالا ذکر شد، از اوایل سال 2018 تمرکز قدرت در دستان رئیس‌جمهور جدید و قبیله وی و حذف گروه «آتامبایف» از عرصه سیاست و پست‌های کلیدی دولتی، روندهای اصلی سیاست داخلی جمهوری قرقیزستان به شمار می‌روند. «ژئنبیک‌اف» در فرآیند تقویت قدرت خود و دور کردن «آتامبایف» از اهرم‌های نفوذ، اقداماتی را در جهت جلوگیری از انحلال پارلمان و حذف تدریجی گروه «اتامبایف» با روش‌های مختلف انجام می‌دهد. «ژئنبیک‌اف» باید در کوتاه‌مدت اقداماتی را در جهت تقویت پتانسیل سیاسی خود و اعمال تغییرات در ساختارهای مجری قانون انجام دهد.

در ماه فوریه به هنگام انتقاد شدید «ژئنبیک‌اف» از رهبران ساختارهای امنیتی، اختلافات و تناقضات زیادی بوجود آمد. «ژئنبیک‌اف» قصد دارد تغییراتی را در آینده اعمال کند که مطابق با آنها «آتامبایف» از تمام امکانات نفوذ در حوزه مدیریت دولتی، کسب و کار و حزب سوسیال دموکرات محروم شود (آتامبایف از طریق فراکسیون این حزب اهمیت خود را در پارلمان حفظ کرده بود). 31 مارس سال 2018 «آتامبایف» از اقدامات «ژئنبیک‌اف» به شدت انتقاد نمود. در حال حاضر، تیم «ژئنبیک‌اف» برای تغییر در کادرها آماده شده، اما تصمیم گرفته که این کار را به تدریج انجام دهد. در نتیجه انتقاد از «آتامبایف»، در ماه آوریل، روسای کمیته دولتی امنیت ملی، دادستانی کل و وزیر کشور تغییر کردند، دولت استعفا داده و دولت جدید تشکیل شد. علاوه بر این، تغییر مدیران (به ویژه در ساختارهای امنیتی) در سطح معاونین و سران بخش‌های ساختاری در تمام سطوح  صورت گرفت.

تمام این افراد به نفع «ژئنبیک‌اف» و در چارچوب سیستم حمایتی موجود فعالیت می‌کنند. «ژئنبیک‌اف» به کنترل واقعی بر سازمان‌های مجری قانون، سیستم امنیت دولتی، سیستم دادستانی و وزارت دادگستری دست یافته است. وی از طریق اخراج مقامات سطح متوسط، رهبران سطح عالی را از حمایت لازم محروم ساخته است. این در حالیست که رهبران جدید هم به گروه حامی «ژئنبیک‌اف» تبدیل شده‌اند.

در حال حاضر، تجزیه و تحلیل رای‌گیری در پارلمان برای استعفای «جولدوبایف»، دادستان کل و «اسحاق‌اف» نخست‌وزیر بسیار مهم است. اکثریت قریب به اتفاق پارلمان از جمله فراکسیون حزب سوسیال دمکرات (حزب اکثریت در پارلمان) به این استعفا رای مثبت دادند. این به معنای شکست کامل برنامه‌های آتامبایف برای نفوذ در حکومت از طریق ابزارهای پارلمانی است. در حزب سوسیال دمکرات شکاف بوجود آمده است و در حال حاضر، اکثریت قریب به اتفاق نمایندگان پارلمان حامی رئیس جمهور جدید هستند. تقسیم‌بندی منطقه‌ای به شمال و جنوب هم در تمام احزاب عضو پارلمان شدت یافته است. 

«ژئنبیک‌اف» برای تغییر نخبگان موثرترین روش - یعنی مبارزه با فساد را انتخاب کرد. با این حال، اعتماد و انتظارات جامعه محدود به زمان است. این اعتماد بلند مدت نخواهد بود. بنابراین «ژئنبیک‌اف» باید هر چه سریع‌تر به انتصاب افراد مورد اعتماد خود در پست‌های کلیدی مدیریت دولتی بپردازد.   

در حال حاضر، خانواده (قبیله) «ژئنبیک‌اف» با اطمینان در حال تبدیل شدن به قطب سیاسی اصلی کشور است. خانواده ژئنبیک‌اف اهل جنوب قرقیزستان است. «آسیلبیک ژئنبیک‌اف»، برادر کوچک ژئنبیک‌اف، رئیس سابق مجلس و نماینده فعلی پارلمان از حزب سوسیال دمکرات رهبر پیشرو و برجسته این قبیله به شمار می‌رود. وی، مدیریت حل و فصل مسائل  تاکتیکی عملی را بر عهده داشته و با استفاده از فنون سیاسی بر آنها نظارت دارد. هدف ژئنبیک‌اف - سلطه در کشور با روش‌های انعطاف پذیر، تغییرات تدریجی و جلوگیری از درگیری‌های آشکار است. آتامبایف بر خلاف ژئنبیک‌اف به درگیری و تغییرات شدید تمایل دارد. از آنجا که ژئنبیک‌اف احساسات جامعه را در نظر داشته، در کوتاه مدت به حداکثر حمایت اجتماعی دست یافته است. ژئنبیک‌اف در حال حاضر، باید برای تایید نهایی قدرت خود مسائل زیر را حل و فصل کند:  

• 1- تکمیل تغییر کادرهای ساختارهای امنیتی در نهادهای مرکزی و به ویژه در سطح استان‌ها، شهرها و مناطق؛
  
  2- تکمیل تغییر رهبران برخی سازمان‌های مدیریتی. در این راستا، باید در انتظار تغییر شهردار بیشکک، رئیس بانک ملی و سران استان‌ها و مناطق بود؛
  
   3- خنثی‌سازی مخالفت برخی افراد گروه آتامبایف به ویژه "فرید نیازاف"، رئیس سابق نهاد ریاست‌جمهوری (وی در حال حاضر، ریاست بنیاد "آوریل" تاسیس شده توسط آتامبایف را بر عهده دارد)، «عادل سگیزبایف» (رئیس سابق کمیته دولتی امنیت ملی)، صفر اسحاق‌اف (نخست‌وزیر سابق) و غیره.

 بیشتر افراد این لیست را کسانی تشکیل می‌دهند که در دوران ریاست‌جمهوری آتامبایف سرمایه کسب کرده و در حال حاضر، از توزیع مجدد دارایی‌های خود واهمه دارند. در حال حاضر، نسبت به برخی از این افراد اتهامات قضایی وارد شده است (اتهام فساد). همین موضوع امکان حذف آنها از عرصه سیاست و به حداقل رساندن خطرات ناشی از فعالیت آتامبایف را فراهم می‌آورد.

• انجام اقدامات سازنده در حوزه اجتماعی- اقتصادی برای حمایت از ثبات اجتماعی و سیاست خود در میان مدت.
  فعال‌سازی روابط سیاست خارجی به ویژه با روسیه، قزاقستان و چین.

روابط مثبت با روسیه و قزاقستان اهمیت اساسی برای کل حوزه اجتماعی- اقتصادی دارد. ژئنبیک‌اف می‌تواند به روابط مثبت با قزاقستان امید داشته باشد، اما برقراری روابط با روسیه کمی دشوارتر است.  
در محافل روسی، گروه‌های نفوذی وجود دارند که حامی آتامبایف و مخالف ژئنبیک‌اف هستند. این مخالفت خط‌مشی اصلی سیاست روسیه نیست، اما می‌تواند تاثیر منفی بر تعامل سازنده دولت جدید قرقیزستان با روسیه داشته باشد. آتامبایف هم که از حمایت اجتماعی و سیاسی واقعی در قرقیزستان محروم شده و به حمایت از خارج (به ویژه روسیه و چین) امید دارد، به شدت به این امر علاقه‌مند است.

دیدار آتامبایف با «شی جین پینگ»، رئیس‌جمهور چین در 11 آوریل سال 2018 و سفرش به مسکو در آینده نزدیک و انعقاد قرارداد بین حزب سوسیال دمکرات و "روسیه واحد" علاقه و امید آتامبایف به روسیه و چین را نشان می‌دهد. آتامبایف همچنین با نمایندگان نیروهایی در مسکو که خواستار استفاده از وی به عنوان ابزار نفوذ و فشار بر وضعیت قرقیزستان هستند مذاکرات غیر رسمی برگزار خواهد کرد.

دیدار آتامبایف با رئیس‌جمهور چین ظاهرا یک دیدار رسمی- تشریفاتی به نظر می‌رسد، اما از نظر آتامبایف به منزله تلاش برای حفظ تصویر بین‌المللی خود برای رای‌دهندگان قرقیزستان و همچنین تلاش برای حفظ اهمیت خود به عنوان یک سیاست‌مدار است.

آتامبایف به طور فعال به تشکیل مرکز سیاسی قدرت خود (که مخالف ژئنبیک‌اف است) می‌پردازد. اهداف وی عبارتند از:

• 1- تشکیل یک حزب سیاسی مشروع با کوچک‌ترین بخش حزب سوسیال دمکرات (که حامی وی باقی مانده‌ است) و جذب حامیان خود از میان افراد ناراضی از سیاست ژئنبیک‌اف؛     

آتامبایف امکان نفوذ در پارلمان را از دست داده است، بنابراین، باید در انتظار انتخابات پارلمانی برنامه‌ریزی شده برای پاییز سال 2020 باشد. وی در صورت موفقیت می‌تواند به بازگشت به سیستم دولتی به عنوان رهبر یکی از احزاب پارلمانی و حتی به عنوان رئیس مجلس یا نخست‌وزیر امید داشته باشد. با این حال، با توجه به تقابل گروه ژئنبیک‌اف، چنین سناریویی واقع‌بینانه نیست و یا بسیار بعید است. با توجه به ویژگی‌های شخصیتی آتامبایف می‌توان گفت که وی خواستار بازگشت هر چه سریع‌تر به قدرت است.

• 2- مصالحه با ژئنبیک‌اف با حفظ کنترل خود بر دارایی‌ها و جریانات مالی موجود؛  

پیشنهاد چنین مصالحه‌ای از جانب آتامبایف باید به معنای امتناع آتامبایف از مخالفت فعال باشد. این گزینه هم با توجه به شخصیت آتامبایف و گرایش وی و قبیله‌اش به سلطه در حوزه‌های کسب و کار، مالی و سیاسی بعید به نظر می‌رسد. این گرایش (گرایش به سلطه در حوزه‌های کسب و کار، مالی و سیاسی) همچنان رو به افزایش بوده و دستیابی به چنین سازشی را غیرممکن می‌سازد.

• 3- تشکیل اپوزیسیون رادیکال به منظور استعفای قبل از موعد ژئنبیک‌اف؛

 این سیاست و خط مشی آتامبایف ممکن است مورد حمایت گروه‌های غرب‌گرای موجود و سازمان‌های غیر دولتی قرار گیرد. در این سناریو، نباید استفاده آتامبایف از ساختارهای جنایی و برخی حامیانش از قبیل «البیک ابراهیم‌اف» و همچنین تحریک سازمان‌های مجری قانون به استفاده از زور برای بی‌اعتبارسازی قدرت فعلی و اقداماتی از این دست را غیرممکن دانست.

در میان مدت می‌توان در انتظار تشکیل اپوزیسیونی بود که به هیچ وجه با آتامبایف در ارتباط نیستند (به ویژه با توجه به تقسیم منطقه‌ای نخبگان سیاسی و توزیع مجدد دارایی‌ها و حوزه‌های نفوذ)  . نخبگان سیاسی شمال قرقیزستان قوی‌تر از نخبگان جنوبی هستند. ممکن است در میان رهبران اپوزیسیون آینده نخبگان سیاسی شمالی چهره‌های مشهوری مانند «عیسی امورکول‌اف»، شهردار سابق بیشکک و نماینده پارلمان و «تمیر ساریف»، نخست‌وزیر سابق که مواضع قوی در شمال قرقیزستان داشته و تمایلی به همکاری با ژئنبیک‌اف و آتامبایف ندارند و همچنین «نریمان تولی‌یف»، شهردار سابق بیشکک ظهور یابند.

اولین دوره ریاست‌جمهوری ژئنبیک‌اف توانایی وی برای تشکیل سیستم پایدار قدرت و مدیریت دولتی را نشان نمی‌دهد. بنابراین، می‌توان نتیجه‌گیری کرد که حذف مستقیم رقبا با استفاده از ابزارهای مختلف، روش اصلی حفظ مواضع ژئنبیک‌اف در آینده خواهد بود. همین موضوع سیستم سیاسی قرقیزستان را بی‌ثبات ساخته و در معرض بحران‌ها و نفوذها قرار می‌دهد. آتامبایف عامل اصلی بی‌ثباتی احتمالی در کوتاه مدت است. برنامه‌های وی برای حفظ حضورش در عرصه سیاست و بازگشت به قدرت می‌تواند بحران سیاسی جدی را ایجاد کند.

سناریوهای اصلی توسعه وضعیت (از نظر ثبات سیاسی) در کوتاه مدت عبارتند از:

• 1- فقدان حمایت واقعی از آتامبایف در داخل و خارج از کشور، فضای مصالحه و سازش را برای ژئنبیک‌اف گسترش می‌دهد و فعالیت آتامبایف، در چارچوب قانون و بدون نقض ثبات در جامعه صورت می‌گیرد؛
  فقدان حمایت از آتامبایف وی را به استفاده از زور برای بازگشت به قدرت تحریک می‌کند، با این حال، این اقدام از جانب ژئنبیک‌اف و توسط نیروهای ساختارهای دولتی خنثی خواهد شد. سناریوهای استفاده از زور هرگز مورد حمایت اکثریت قریب به اتفاق جامعه و دیگر نیروهای سیاسی قرار نخواهند گرفت و توسط بازیگران اصلی خارجی مشروعیت نخواهند یافت؛
  
  2- حکومت، فعالیت بی‌‌ثبات‌کننده آتامبایف را از طریق اعمال تغییرات در قانون، اتهامات و پیگرد قضایی خنثی می‌سازد. در این صورت دو راه وجود دارد: اولین راه این است که آتامبایف قرقیزستان را ترک کرده و به کشور دیگری برود. این اقدام وی در آینده تاثیر جدی بر وضعیت قرقیزستان نخواهد داشت. دومین راه، محکومیت آتامبایف و استفاده از حکم دادگاه است.
  
  3- آتامبایف در داخل و خارج از کشور مورد حمایت قرار خواهد گرفت و از روش صلح‌ آمیز استفاده خواهد کرد. در اینجا ممکن است تلاش‌هایی در جهت برگزاری انتخابات پارلمانی قبل از موعد یا  فعالیت‌ طولانی‌مدت اپوزیسیون صورت گیرد.

به هر حال، در صورت وقوع هر یک از این سناریوها، آتامبایف به سرعت یا به تدریج در عرصه سیاست به حاشیه رانده خواهد شد و سقوط خواهد کرد.