ایران شرقی

19 آوریل سال 2018 نمایندگان سنای قزاقستان اصلاحات مربوط به تفاهم‌نامه بین دولتی با آمریکا تحت عنوان "ترانزیت ریلی محموله‌های ویژه آمریکا از طریق قلمروی قزاقستان برای برقراری ثبات و بازسازی افغانستان" را تصویب کردند.در همین رابطه، «ارژان آشیکبایف»، معاون وزیر امور خارجه قزاقستان اظهار داشت: «سال پیش آمریکا خواستار تغییر در مسیر فعلی ترانزیت محموله‌های ویژه به افغانستان شد. طرف آمریکایی همچنین به منظور صدور محموله‌های ویژه از آذربایجان به قزاقستان از طریق دریای خزر و از طریق ایستگاه ساریاگاش، کلس یا بینئو- قاراقالپاقستان به ازبکستان و بعدها به افغانستان، پیشنهاد ورود بنادر "کوریک" و "آکتائو" به این مسیر ترانزیتی را داد. بدین ترتیب، پروتکل به امضا رسیده ماهیت تفاهم‌نامه را تغییر نمی‌دهد. این پروتکل تنها لیستی از ایست‌های بازرسی در بنادر آکتائو و کوریک را اضافه می‌کند».

برخی کارشناسان معتقدند که موافقت قزاقستان با استفاده آمریکا از این دو بندر می‌تواند زمینه را برای ایجاد تدریجی پایگاههای نظامی آمریکایی در قلمروی این جمهوری ایجاد کند. این مورد، اقدام ضد روسی آشکار قزاقستان است، چرا که حضور هر یک از کشتی‌های آمریکایی با محموله‌های نظامی و غیرنظامی در حوزه خزر، مسکو را به شدت عصبانی می‌کند. بخصوص که این اقدام پس از اظهارات ضد روسی برخی از سیاست ‌مداران و نظامیان بلند پایه آمریکایی صورت گرفته است.

به عنوان مثال، در اواخر فوریه سال جاری، ژنرال «جوزف واتل»، فرمانده ارشد نیروهای مسلح آمریکا اظهار داشت که نفوذ پایدار روسیه در آسیای مرکزی مشکلاتی را برای آمریکا در منطقه ایجاد می‌کند. وی به هنگام سخنرانی در کمیته امور نیروهای مسلح مجلس نمایندگان کنگره آمریکا خاطرنشان کرد: «روسیه نفوذ قابل توجه خود را در آسیای مرکزی حفظ کرده است. آسیای مرکزی از نظر اقتصادی و امنیتی به روسیه وابسته است. همین موضوع مشکلاتی را برای ما ایجاد می‌کند، چرا که تلاش‌های روسیه ممکن است امکان تعامل با این کشورها را محدود کرده و اهرم‌های نفوذ بیشتری را در اختیار مسکو قرار دهد. نیروهای ناتو که در افغانستان مستقرند به حمایت لجستیک شرکای خود در آسیای مرکزی وابسته هستند».

به گفته وی، فرماندهی مرکزی نیروهای مسلح آمریکا منافع آمریکا را در آسیای مرکزی و جنوبی از جمله در قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان پیش می‌برد. علی‌رغم فشار کشورهای روسیه، چین و ایران برای ممانعت از همکاری بین کشورهای آسیای مرکزی و آمریکا، دولت‌های برخی از این کشورها همچنان حامی ترانزیت محموله‌های نیروهای آمریکایی در افغانستان بوده و در حوزه‌های مشترک با آمریکا تعامل دارند.

با تجزیه و تحلیل گزارشهای منابع رسمی می‌توان به این نتیجه رسید که اخیرا قزاقستان و ترکمنستان فعال‌ترین شرکای آمریکا در آسیای مرکزی بوده‌اند. این تا حد زیادی به قزاقستان مربوط می شود که به طور سنتی تابع سیاست همکاری چند جانبه با مراکز خارجی قدرت است.

برای توضیح همکاری نظامی قزاقستان-آمریکا باید به این نکته اشاره کرد که در سال 2017 طرفین سند مهم همکاری نظامی را امضا کردند. 5 جولای سال 2017 در جریان سفر «تالگات مختاراف»، معاون وزیر دفاع جمهوری قزاقستان به واشنگتن طرح 5 ساله همکاری نظامی توسط وزارت دفاع دو کشور، برای سال‌های 2022-2018 منعقد شد که اهداف تعامل طرفین در آینده را مشخص کرد.

با این حال، با توجه به گزارش‌های منظم وزارت دفاع قزاقستان، این طرح محتوای همکاری نظامی طرفین را که در سال‌های اخیر در حوزه آموزش نظامی و فعالیت حفظ صلح، صورت گرفته است با تغییراساسی مواجه نکرد.
علاوه بر این، مطابق با اطلاعات منتشر شده توسط وزارت خارجه آمریکا در سال 2017، از میان کشورهای منطقه خزر، قزاقستان مهم‌ترین شریک آمریکا در حوزه آموزش نظامی است، چرا که از بودجه دولتی آمریکا مبالغ قابل توجهی وارد آستانه می‌شود.

به عنوان مثال، در سال 2015 آمریکا بیش از 2 میلیون دلار به آموزش نمایندگان قزاقستان اختصاص داد. 164 شهروند قزاقی در چارچوب 76 دوره آموزشی برگزار شده با این بودجه‌ها آموزش دیدند. در سال 2016، 2.2 میلیون دلار بدین منظور اختصاص داده شد و 540 کارمند نظامی در چارچوب 54 دوره آموزشی آموزش دیدند. در سال 2016 با راه‌اندازی برنامه آموزشی مبارزه با قاچاق مواد مخدر در قزاقستان (Section 1004 — CDTS) تعداد کارمندان نظامی به میزان قابل توجهی افزایش یافت.اهداف اصلی همکاری در حوزه آموزش عبارتند از: آموزش نظامی، انجام اصلاحات نهادی در بخش امنیت، توسعه روابط دوجانبه و چند جانبه استراتژیک، امنیت مرزی و مقابله با تهدیدات فراملیتی.

در چارچوب برنامه منطقه‌ای مبارزه با تروریسم، مرکز اروپایی بررسی مسائل امنیتی (مرکز مارشال) سمینارهایی پیرامون مسئله مبارزه با تروریسم و مقابله با تهدیدات سایبری در این زمینه برگزار می‌کند. در چارچوب برنامه آموزش نظامی بین‌المللی و آموزش طرف قزاقی، دوره‌هایی برای آموزش زبان انگلیسی، مسائل امنیت سایبری، ساختار فرماندهی و مهندسی و غیره برگزار می‌شوند. قزاق‌ها به طور منظم در مرکز اروپایی بررسی مسائل امنیت (مرکز مارشال)، مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه و آسیای جنوبی و دیگر موسسات آموزشی کشورهای غربی آموزش می‌بینند.

فعالیت حفاظت از صلح یکی دیگر از اهداف مهم همکاری قزاقستان-آمریکاست. یادآور می‌شویم که قزاقستان شرکت‌کننده درجه 2 برنامه "مشارکت برای صلح"  ناتو است. به طور همزمان، در ساختارهای نیروهای مسلح ملی، واحدهای حافظ صلحی ایجاد می‌شوند که در عملیات ناتو از جمله در افغانستان، عراق و دیگر کشورها شرکت می‌کنند. هدف اصلی این برنامه – انتقال از همکاری نظامی با ناتو به فعالیت مشترک در حوزه دفاع و امنیت است.

در چارچوب این هدف، برگزاری تمرینات سالیانه حافظ صلح "عقاب استپ" یکی از اقدامات مشترک اصلی به شمار می‌رود. در سال 2017 این تمرینات در دو مرحله صورت گرفت. 

7 آوریل در مرکز آموزشی "ایلیسکی" (استان آلماتی) اولین مرحله آماده‌سازی آموزش تاکتیکی- ویژه حفظ صلح "عقاب استپ"  تحت عنوان "کوکتم-2017" برگزار شد. در جریان تمرینات، گردان حافظ صلح "کازبات" نیروهای مسلح قزاقستان؛ به همراه نمایندگان نیروهای مسلح آمریکا و بریتانیا مسائل گشت‌زنی منطقه، کنترل بزرگ‌راه‌های حمل و نقل، حفظ صلح و محافظت از کمک‌های انسان دوستانه را بررسی کردند.

مرحله اصلی تمرینات حافظ صلح از 22 جولای تا اوت سال 2017 برگزار شد. نظامیان گردان حافظ صلح "کازبریگ" وزرات دفاع قزاقستان به همراه نمایندگان سازمان‌های نظامی کشورهای عضو ناتو جوانب مختلف اقدامات مشترک پیرامون حفظ صلح و واکنش به وضعیت‌های بحرانی را بررسی کردند. در این تمرینات نظامیان آمریکا، بریتانیا، تاجیکستان، قرقیزستان، ترکیه و ایرلند شمالی به عنوان ناظر شرکت کردند.

مرکز آموزشی "شراکت برای صلح" در قلمروی قزاقستان هم فعالیت دارد. این مرکز در سال 2008 ایجاد و در  سال 2010 رسما توسط کمیته نظامی- سیاسی ناتو تایید شد. در این مرکز آموزشی که تنها مرکز در نوع خود در آسیای مرکزی است ، به طور منظم آموزش‌هایی پیرامون جوانب حقوقی عملیات حفظ صلح و آموزش نظامیان قبل از عملیات حفظ صلح سازمان ملل، صورت گرفته، افسران سازمان ملل آماده شده و آموزش زبان به نظامیان داده می شود.  

در مورد روابط نظامی آمریکا با ترکمنستان، همسایه جنوبی قزاقستان اطلاعات بسیار کمتری در منابع رسمی منتشر شده است.در عین حال، مشخص است که ترکمنستان علی‌رغم بی‌طرفی خود به طور کامل از همکاری با ائتلاف‌های نظامی- سیاسی خارجی امتناع نمی‌ورزد. بهار سال 1995 یک تفاهم‌نامه در مورد همکاری ترکمنستان با ناتو در چارچوب برنامه "شراکت برای صلح" به امضا رسید.
این مسئله قابل ذکر است که بنابر شواهد موجد، همکاری نظامی دوجانبه ترکمنستان-آمریکا هم در حال توسعه است. واشنگتن در این کشور برنامه‌هایی مانند آموزش نظامی بین‌المللی (IMET) و برنامه دفاعی مبارزه با تروریسم (CTFP) را اجرا می‌کند. نظامیان ترکمنستان همچنین در مراکز منطقه‌ای وزارت دفاع آمریکا در حوزه امنیت آموزش می‌بینند.

در سال 2015 آمریکا برای آموزش طرف ترکمنی 362.510 دلار اختصاص داد. آموزش 60 نظامی ترکمنستان در چارچوب 18 دوره صورت گرفت. در سال 2016، 154.953 دلار به این هدف اختصاص داده شد و آموزش 9 نظامی در چارچوب 8 دوره آموزشی در برنامه قرار گرفت. بیشترین تعداد شهروندان ترکمنستان (49 نفر) در سال 2015 در چارچوب برنامه آموزش نظامی بین‌المللی آموزش دیدند.

اهداف اصلی همکاری در حوزه آموزش عبارتند از: آموزش نظامی و انجام اصلاحات نهادی بخش امنیت. بر خلاف دیگر کشورهای ساحلی خزر، پرسنل نظامی ترکمنستان عمدتا در داخل کشور آموزش می‌بینند.
آمریکا و دیگر کشورهای عضو ناتو به همراه طرف ترکمنی در چارچوب برنامه‌های اجرا شده، دوره‌های نظامی-پزشکی، آموزش زبان انگلیسی،  فرماندهی نیروهای مسلح، مبارزه با تروریسم و غیره را برگزار می‌کنند.  
پرسنل پزشکی نیروهای مسلح، نیروهای زمینی و نیروهای نظامی- هوایی ترکمنستان در اقدامات صورت گرفته آمریکا فعالیت دارند.

علاوه بر این، باید به یاد داشت که عشق‌آباد از فعالیت ائتلاف بین‌المللی در افغانستان به طور فعال؛ در زمینه حمل و نقل- لجستیکی حمایت می‌کند. به عنوان مثال، در سال 2015 گزارشهایی مبنی بر انتقال تجهیزات نظامی امریکایی از مرز افغانستان به بندر ترکمن‌باشی منتشر شد. به گفته شاهدان، از طریق این مسیر خودروهای زرهی سبک "هامر" و نفربرهای زرهی سبک منتقل می‌شدند. این تجهیزات بعدها از بنادر ترکمنستان به باکو فرستاده می‌شدند.

از مطالب فوق‌الذکر می‌توان نتیجه‌گیری کرد که امریکا سیاست تقویت همکاری با کشورهای ساحلی خزر در حوزه امنیت را اجرا می‌کند. این امر عنصر مهم استراتژی آمریکا در منطقه به شمار می‌رود. اهداف اصلی این همکاری عبارتند از: افزایش روابط نظامی، توسعه پتانسیل نظامی و دفاعی کشورهای ساحلی خزر، افزایش امکانات کشورها برای حضور در عملیات مشترک حفظ صلح و غیره.
بدیهی است که همکاری در حوزه امنیت به تقویت امنیت ملی آمریکا و حل و فصل مشکلات سیاسی خارجی و ژئوپلتیک واشنگتن در خزر کمک می‌کند.
با توجه به بیانیه ژنرال «وتل»، آمریکا در آینده نزدیک می‌تواند اقدامات اضافی را برای کاهش نفوذ ژئوپلتیک روسیه در منطقه انجام دهد. بدین منظور ممکن است نه تنها برنامه‌های همکاری نظامی بین‌المللی، بلکه مداخله فعال‌تر کشورهای منطقه در طرح‌های ترانزیتی صدور محموله‌های آمریکایی به افغانستان و همچنین دیگر متدهای سنتی مورد استفاده قرار گیرند.