تعاملات میان کابل و دهلی‌نو در حال توسعه است و چنین به نظر می‌رسد که برای هند همکاری‌های اقتصادی در قیاس با بخش‌های نظامی و امنیتی از ارجحیت بیشتری برخوردار است در حالی که تلاش آمریکا بر اساس استراتژی جدید این کشور شکل دادن به مثلث «واشنگتن - دهلی - کابل» در مقابل مثلث «مسکو، پکن و اسلام آباد» است که از رفتارهای دهلی‌نو چنین به نظر می‌رسد که در پی پرهیز از این سیاست است.

ایران شرقی/

آلکسی فومین و آندره مدودوف*

«دونالد ترامپ» رئیس جمهور آمریکا در اواخر تابستان سال 2017 استراتژی جدید کشورش در جنوب آسیا و افغانستان را معرفی کرد که در واقع به معنای تمدید و تقویت حضور نظامی «واشنگتن» در افغانستان برای یک دوره نامحدود می‌باشد.

به طور مسلم، طی 16 سال گذشته در افغانستان تحقق سناریوی «بحران قابل مدیریت» دنبال می‌شود که در آن برای طرف‌های درگیر نقش‌های واگذار شده است تا حضور ژئوپلیتیکی بلند مدت آمریکا در قلب اوراسیا از طریق شبکه پایگاه‌های نظامی قدرتمند را توجیه کنند. تصمیم اخیر در رابطه به ایجاد پایگاه نظامی جدید آمریکا در ولایت «ارزگان» نیز این موضوع را تائید می‌کند. این در حالی است که آمریکا به جز مناطق محل حضور پایگاه‌های نظامی خود، برای کنترل بر سایر مناطق تمایلی ندارد.

آمریکا طی 16 سال حضور نظامی خود در افغانستان متحمل مخارج جدی مالی شد که بالغ بر یک تریلیون دلار بوده و بخش مهمی از آن از سوی مجتمع صنایع نظامی این کشور هزینه شده است. این در حالی است که بخش‌های پشتیبانی و تدارکات لجستیک از واشنگتن می‌خواهند تا از گروه‌های مسلح مخالف کابل (که آمریکا با آنها درگیر می‌باشد) پشتیبانی مالی به عمل آورد.

به این دلیل است که روزنامه نگاران، گروه‌های مسلح مخالف حضور نظامی آمریکا در افغانستان را «دشمنان دریافت کننده حقوق از آمریکا» عنوان می‌کنند.

هدف حضور نظامی آمریکا در افغانستان به صورت عمده تامین منافع ژئواستراتژیکی خود بوده و به هیچ وجه شامل مبارزه با تهدیدات جهانی که یکی از آنها تولید مواد مخدر است، نمی‌باشد.

با این حال بنابر گزارش اخیر دفتر مقابله با مواد مخدر و جرایم سازمان ملل متحد، در سال 2017 تولید خشخاش در افغانستان در قیاس با یک سال پیش 87 درصد بالا رفته و به رقم رکوردی 9 هزار تن رسیده است. هم‌ زمان میادین تحت کشت خشخاش نیز 63 درصد افزایش یافته و 328 هزار هکتار را تشکیل داده است. در این میان تعداد ولایت‌های عاری از کشت خشخاش از 13 به 10 کاهش یافته و متناسبا تعداد ولایت‌های دارای کشت خشخاش از 21 به 24 رشد کرده است.

آمریکا در چهارچوب استراتژی جدید خود در افغانستان سعی خواهد کرد تا ضمن کاهش کمک به پاکستان، تقویت همکاری‌ها با هند در حوزه‌های امنیتی را برجسته کند.

واشنگتن از افزایش همکاری‌های اسلام آباد با پکن خرسند نیست و به این دلیل اعطای کمک مالی 225 میلیون دلاری خود به اسلام آباد را منوط به شرایط تکمیلی کرده است.

آمریکا برای نشان دادن جدی بودن اراده خود به اصطلاح اقدام به «مجازات» پاکستان کرد. این بود که در ابتدای ماه نوامبر رسانه‌ها گزارش دادند که آمریکا قصد دارد تعدادی از بالگردهایی را که در سال 2002 به ارتش پاکستان جهت کنترل مرز این کشور با افغانستان اعطا کرده بود، باز گرداند. 

در حقیقت امروز واشنگتن تلاش می‌کند تا هند و پاکستان را که دشمنی بین آنها را انگلیس در قرن بیستم به صورت آگاهانه ایجاد کرده بود، با هم درگیر کند. بیش از 60 سال است که به دلیل تقسیم نادرست قلمرو پیشین هند وابسته به بریتانیا، اختلاف بین هند و پاکستان ادامه دارد.

این اختلاف به طور مستقیم بر افغانستان همسایه که پاکستان آن را عقبه و عمق استراتژیک خود می‌داند، تاثیر می‌گذارد.

«رکس تیلرسون» وزیر امور خارجه آمریکا طی سخنرانی ماه اکتبر سال جاری خود در مرکز مطالعات استراتژیک واشنگتن، در استراتژی آمریکا در افغانستان و جنوب آسیا برای هند نقش ویژه‌ای قایل شد.

آمریکایی‌ها خواستار افزایش و گسترش میزان همکاری‌های نظامی و امنیتی بین هند و افغانستان تا مرز ورود نیروهای نظامی هند به این کشور می‌باشند. آمریکا همچنین می‌خواهد مثلث «واشنگتن - دهلی - کابل» را در مقابل مثلث «مسکو، پکن و اسلام آباد» ایجاد کند. ولی وزیر دفاع هند به طور رسمی احتمال حضور نظامیان کشورش در افغانستان را رد کرد.

یکی از روزنامه‌نگاران مشهور هندی در این رابطه گفت: «آمریکا بسیار راحت به همه نقش توزیع می‌کند ولی این بدان معنا نیست که هند با چنین کاری موافق می‌باشد. چرا که هند نسبت به افغانستان سیاست کاملا مستقل داشته و اهداف مورد نظر خود را دنبال می‌کند، و هند برای دستیابی به این اهداف اجازه نمی‌خواهد. گذشته از آن حتی یک نفر نظامی هند هم در افغانستان حضور پیدا نخواهد کرد. ما با افغان‌ها به جانبداری از انگلیسی‌ها جنگیده بودیم که آن تجربه تلخ هنوز در خاطره و حافظه مردم زنده بوده و اجازه نمی‌دهد که بحث شرکت در ماجراجویی‌های نظامی آمریکا در افغانستان مطرح شود».

همکاری‌های بین هند و افغاستان در حوزه‌های نظامی و امنیتی در حال توسعه می‌باشد. این موضوع را محتوای مذاکرات اخیر وزیر امور خارجه افغانستان با مقامات هند در چهارچوب «مشارکت استراتژیک» تائید می‌کند. همچنین سفر عبدالله عبدالله رئیس اجرایی افغانستان به دهلی نو و دیدارهای «آجیت دوال» مشاور امنیت ملی هند با مقامات کابل، بازدید رئیس اطلاعات خارجی هند از کابل و چندین مورد دیگر نیز حاکی از وجود ارتباط و همکاری‌های بین دو کشور در این عرصه‌ها می‌باشد.

این نکته مهم است که صرف نظر از ارزیابی رسمی مثبت هند و افغانستان از استراتژی جدید واشنگتن، هر دو کشور همکاری‌های دوجانبه خود در زمینه‌های امنیتی را مستقلانه  دنبال کرده و محتوای آن را با آمریکایی‌ها به توافق نمی‌رسانند.

با وجود این که ارتش افغانستان با اصرار آمریکا از بالگردهای روسی منصرف شد، وزارت دفاع هند در حال مذاکره با روس‌ها برای تعمیر بالگردهای افغانستان با هزینه‌های دهلی‌نو در روسیه می‌باشد. یعنی به رغم تمایل واشنگتن به وا داشتن کابل به ترک کامل تعاملات نظامی با مسکو، همانا همکاری‌های نظامی و فنی بین روسیه و افغانستان با مشارکت هند ادامه پیدا کرده است.

بدون تردید کابل در سیمای هند یک وزنه تعادل در برابر پاکستان را که دخالت در امور داخلی افغانستان را متوقف نکرده و به دنبال استقرار رژیم دست نشانده می‌باشد، سراغ دارد. بنابراین افغانستان نسبت به آموزش نیروهای خود در موسسات و مراکز نظامی هند و همچنین تامین ارتش خود با اسلحه تولید هند علاقه‌مند می‌باشد.

البته تعاملات میان کابل و دهلی‌نو در این زمینه‌ها در حال توسعه است اما با این وجود چنین به نظر می‌رسد که برای هند همکاری‌های اقتصادی در قیاس با بخش‌های نظامی و امنیتی از ارجحیت بیشتری برخوردار است.

هند در راستای بازسازی اقتصاد افغانستان به میزان 2 میلیارد دلار کمک کرده است. هند به لحاظ اقتصادی در 31 ولایت از 34 ولایت افغانستان حضور داشته و اخیرا نیز 116 پروژه موثر را راه اندازی کرده است. به عنوان مثال می‌توان به پروژه‌های مهمی نظیر ساخت سد بر روی رودخانه هریرود که علاوه بر آبیاری مزارع توانایی تولید برق را دارد، اشاره داشت.
هند برای احداث جاده 218 کیلومتری از منطقه «زرنج» تا «دلارام» که انتقال کالا به مرز ایران را تسهیل خواهد کرد، کمک می‌کند.
همچنین می‌توان از احداث خط انتقال برق با ظرفیت 220 کیلووات و ایستگاه تقویتی 220/110/20 کیلووات و نوسازی مراکز مخابراتی 11 ولایت افغانستان توسط هند یادآور شد.
باید گفت که موقعیت هند در بخش بهداشت، آموزش و پرورش و سایر حوزه‌های انسانی افغانستان نیز قوی می‌باشد.

این نکته نیز استقلال سیاست هند در قبال افغانستان (و غالبا نمایشی بودن هماهنگی آن با واشنگتن) را نشان می‌دهد که همکاری‌های اقتصادی هند و افغانستان با مشارکت ایران به عنوان دشمن اصلی ژئوپولتیکی آمریکا در منطقه، در حال رشد می‌باشد.
در این راستا  باید یادآور شد که هند، افغانستان و ایران در سال 2016 در خصوص استفاده از بندر چابهار توافقنامه سه جانبه به امضا رساندند. هند قبلا روی بندر چابهار 500 میلیون دلار سرمایه گذاری کرده بود که در سال گذشته میلادی نیز  150 میلیون دلار اعتبار تکمیلی اعطا نمود.
در ماه نوامبر سال 2017 از طریق بندر چابهار ایران به افغانستان نخستین محموله‌های گندم هند در حجم 15 هزار تن وارد شد. مراسمی که به این مناسبت در شهر «زرنج» مرکز ولایت «نیمروز» صورت گرفت به معنای آغاز رسمی مرحله جدید روابط اقتصادی بین هند، افغانستان و ایران بود.

لازم به ذکر است که مسیر جدید برای تجار به مراتب مقرون به صرفه می‌باشد زیرا در قیاس با هزینه‌های حمل‌ و نقل از طریق بندر کراچی پاکستان، انتقال هر کانتینر توسط چابهار از 500 تا 1000 دلار ارزان‌تر تمام می‌شود.
طی دو سال گذشته به دلیل تنش در روابط افغانستان و پاکستان، مبادله کالا بین این دو کشور از 2.5 میلیارد دلار به یک میلیارد دلار کاهش یافته است.
با این حال ایران در متن اختلافات میان هند و پاکستان و رقابت این دو کشور در افغانستان، نقش ویژه‌ای به دست می‌آورد.
اتفاقی نیست که در اوایل ماه نوامبر سال جاری، ژنرال «قمر جاوید باجوا» رئیس ستاد ارتش پاکستان از تهران بازدید کرد که یکی از اهداف اصلی آن انجام مذاکرات جهت گسترش همکاری‌های نظامی بین دو کشور بوده است. وضعیت افغانستان و پیرامون آن نیز یکی از محورهای مذاکرات این مقام ارشد نظامی پاکستان با تهران عنوان شده است.  

به نظر می‌رسد که با ایجاد مسیرهای جدید از طریق بنادر ایران، تجار افغان تمرکز فعالیت‌های خود را از محور پاکستان به هند تغییر خواهند داد که هم‌سوی با ادامه و گسترش فعالیت‌های هند در راستای بازسازی اقتصادی افغانستان خواهد بود.
انتهای مطلب/
* پژوهشگران سیاسی - امنیتی آسیای مرکزی