ایران شرقی/

در دسامبر سال 2017 بیست و دومین سالگرد اعلام سیاست بی‌طرفی ترکمنستان در شهر عشق‌آباد برگزار می‌شود. سیاست بی‌طرفی مثبت از سپتامبر 2016 به بخشی جدایی ناپذیر در قانون اساسی ترکمنستان تبدیل شده است. صرف نظر از دیدگاه‌های ناظران و بسیاری از منتقدان، قطعنامه "بی‌طرفی دائمی ترکمنستان" که 12 دسامبر سال 1995 در مجمع عمومی سازمان ملل به تصویب رسید، یک دستاورد واقعی در حوزه سیاست خارجی در جهت منافع این کشور است.

سیاست بی‌طرفی ترکمنستان بر این مبنا است که این دولت آسیای مرکزی، در هیچ‌گونه درگیری و تضاد حضور نخواهد داشت و با هیچ ارگان و اتحادیه‌ای هم‌پیمان نخواهد بود. ضمن اینکه این قطعنامه از حضور ترکمنستان در سازمان‌های اقتصادی جلوگیری نخواهد کرد.

در عین حال، این کشور می‌تواند قلمروی خود را به عنوان یک کشور بی‌طرف بین طرفین درگیری معرفی کند. در این راستا اطلاعات اخیر منتشر شده در مورد امکان افتتاح دفتر جنبش اسلامی "طالبان" در عشق‌آباد، نیز در راستای دکترین سیاست خارجی مربوط به بی طرفی مثبت ترکمنستان می‌باشد. ولی هنوز درباره این موضوع تصمیم‌گیری نهایی نشده است. ضمن اینکه به نظر می‌رسد دولت ترکمنستان نیز علاقه چندانی به این امر نداشته باشد. در عشق‌آباد کانال‌های ارتباطی غیر رسمی زیادی برای حل و فصل مشکلات مرزی و تضمین امنیت تحویل خطوط برق‌رسانی به افغانستان وجود دارد. افتتاح دفتر طالبان که دارای یک ساختار ناهمگن است می‌تواند تحقق اجرای طرح "تاپی" را به تعویق بیاندازد و سرعت عمل آن را متوقف کند.

در آغاز سال 2017 در ترکمنستان، انتخابات ریاست جمهوری بدون هیچ گونه رقیبی انجام شد و نتیجه‌ای که حاصل شد، دوام دوران ریاست جمهوری «بردی محمداف» برای مدت 7 سال دیگر بود. اصلاحات اعمال شده در قانون اساسی، از جمله لغو محدودیت سنی برای انتخابات ریاست جمهوری، فرصتی را برای بردی محمداف ایجاد کرد که تا اخر عمر در کرسی ریاست جمهوری باقی بماند.

در این راستا می‌توان در مورد حفظ ثبات فعلی در این کشور آسیای مرکزی صحبت کرد، اما وخامت اوضاع اجتماعی – اقتصادی در آینده نیز دور از ذهن نیست.

بنا به ارزیابی‌های متفاوت، بازی‌های آسیایی پر هزینه داخل سالنی که بیش از 7 میلیارد دلار برای آن هزینه شد، فقط و فقط به خاطر ارتقاء پرستیژ و اعتبار ترکمنستان برگزار گردید. حال آنکه این بازی‌ها در دوران بسیار نامطلوب اقتصادی این کشور برگزار شد و در واقع به عنوان یک بار اضافی بر دوش ملت ترکمن افتاد. علاوه بر این، پس از پایان این بازی‌ها باید هزینه اضافی صرف تعمیر و نگهداری زیرساخت‌های ساخته شده تخصیص گردد.

در حال حاضر، در ترکمنستان تهدیدات فراوانی از جمله، عدم تعادل توسعه منطقه‌ای وجود دارد که روابط بین قبیله‌ای را با تنش و تشنج همراه می‌سازد. ترکمنستان ترکیبی از  قبایل است که در آن "تکه‌ها" که به چند شاخه رقابتی تقسیم شده‌اند، به لحاظ تاریخی همیشه ممتاز بوده‌اند. با این حال، در ترکمنستان اپوزیسیون قانونی همانند سابق به عنوان یک نهاد وجود ندارد: مخالفین، یا در خارج از کشور هستند و یا در داخل کشور پشت میله‌های زندان می‌باشند و مابقی هم ترجیح می‌دهند سیاست سکوت را اختیار کنند.

در آغاز نوامبر در عشق‌آباد بیست و دومین کنفرانس بین‌المللی "نفت و گاز ترکمنستان" برگزار شد. در این نشست «مارات آچیوف» رئیس شرکت "ترکمن گاز" خاطرنشان کرد: عشق‌آباد آماده است که گاز خود را به کشورهای همسود و شرق اروپا از طریق خط لوله بزرگ "آسیای مرکزی- مرکز" صادر نماید. اما این وضعیت به لحاظ نظری بسیار دور از ذهن است.

شاید این بیانیه در سال 2018 - زمانی که "گازپروم" خرید گاز را از ترکمنستان آغاز نماید – اصلاح شود. البته نه تنها گازپروم، بلکه "روس نفت" هم در صورت دسترسی به خط لوله ممکن است به این امر اقدام ورزد. قرارداد امضا شده "همکاری استراتژیک" در ماه اکتبر در جریان سفر رسمی پوتین به ترکمنستان تنها چارچوب را مشخص کرده و هنوز باید بر روی تکمیل محتوای خاص آن کار شود.

این در حالی است که وضعیت امروز نیز بر وفق مراد ترکمنستان نیست. اقتصاد ترکمنستان همچنان وابستگی بسیار شدیدی به صدور گاز طبیعی دارد. گاز طبیعی در بهترین سال‌های صدورش به ایران و روسیه 90 درصد از درآمد صادراتی و استانداردهای زندگی کشور را تامین می‌کرد. ولی امروز به خاطر درگیری و اختلاف نظر با ایران و روسیه، اصلی‌ترین خریدار گاز ترکمنستان، چین است. ترکمنستان از لحاظ اقتصادی و به ویژه با توجه به اینکه درآمد حاصل از صادرات گاز عمدتا صرف بازپرداخت وام‌های چین می‌شود به شدت به چین وابسته شده است. با توجه به اختلافات تجاری با ایران و روسیه، ترکمنستان باید حجم تولید گاز را کاهش دهد، چرا که چین هم علاقه‌ای به افزایش واردات گاز ترکمنستان ندارد.

بنابراین، با توجه به بررسی آماری انرژی جهانی "بریتیش پترولیوم"، در سال 2016 در ترکمنستان 66.8 میلیارد متر مکعب گاز استخراج شد که 4 درصد کمتر از سال 2015 بود. طولانی شدن اجرای طرح تاپی (طرح تاپی رقیب پروژه‌های ایران و قطر  است) نیز بنا به دلایل عینی، امکان اصلاح اوضاع را فراهم نمی‌آورد.  علاوه بر این وزارت انرژی روسیه و وزارت نفت ایران در اول نوامبر تفاهم نامه‌ای در مورد حمایت از پروژه تحویل گاز از ایران به هند امضا کردند. این پروژه پر هزینه به طول 1200 کیلومتر جایگزین پروژه خط لوله انتقال گاز ایران- پاکستان- هند (پروژه خط لوله انتقال گاز ایران- پاکستان- هند به دلایل سیاسی محقق نشده است) هم بین ایران و پاکستان و هم بین هند و پاکستان بود.

پیش بینی می‌شود که تقاضای گاز طبیعی از جانب هند تا سال 2025 به 100 میلیارد متر مکعب برسد (در حال حاضر،  این تقاضا 50 میلیارد متر مکعب است، حال آنکه تولید خود هند در سال 2016، 27 میلیارد مکعب بوده است). انتظار می‌رود که تولید گاز در هند تا سال 2025 به حدود 40 میلیارد متر مکعب برسد. این بدان معناست که هند به واردات گاز بیش از 50 میلیارد متر مکعب در سال نیاز دارد که آن را به بازار بسیار جذابی برای عرضه کنندگان گاز تبدیل کرده است.

گاز پروم اعلام کرده است که قصد دارد که در بستر خلیج فارس خط لوله انتقال بسازد و میادین تولید گاز ایران را توسعه دهد. علاوه بر این، غول گازی روسیه ممکن است عرضه گاز به آذربایجان را از طریق شمال ایران آغاز کند. ایران هم در عوض، حجم معادل این گاز را برای صدور به هند از طریق خط لوله جدید به گازپروم ارائه می‌کند. توجیه اقتصادی چنین مبادلاتی به مراتب جذابتر از پروژه‌های گاز پروم برای صادرات گاز روسیه به هند از طریق یکی از مسیرهای مورد بحث است.

در حال حاضر، هم گاز تولیدی خود ایران و هم گاز وارداتی ترکمنستان در شمال ایران عرضه می‌شود. با این حال طولانی شدن اختلافات ممکن است در نهایت ایران را مجاب کند که از خرید گاز ترکمنستان سر باز زند و روسیه را (که از طریق آذربایجان گاز عرضه می‌کند) جایگزین نماید. به تازگی «حمید رضا عراقی»، مدیرعامل شرکت ملی گاز ایران گفته که علاقه‌ای به ترانزیت گاز ترکمنستان از طریق ایران به ترکیه ندارد ولی این مانعی برای عرضه گاز به آذربایجان نخواهد بود.

بدین ترتیب در صورت تحقق توافق‌نامه‌های اولیه ایران و روسیه در مورد روش فوق‌الذکر مبادلات، وضعیت عرضه گاز ترکمنستان ممکن است پیچیده‌تر شود. زیرا آذربایجان ممکن است دیگر نیازی به گاز ترکمنستان که از طریق ایران عرضه می‌شود، نداشته باشد. ترکمنستان در شرایط سخت کنونی همچنان به ساخت خط لوله تاپی در قلمرو خود ادامه می‌دهد و قصد دارد تاپایان سال 2019 آنرا به اتمام برساند. اما در نهایت اینکه به سرانجامی برسد، همچنان در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.

اخیرا دکترین جدید آمریکا در رابطه با افغانستان اعلام شده است. این دکترین حاکی از تقویت نقش هند در رابطه با  احیای اقتصادی این کشور رنج کشیده است. با این حال، در حال حاضر، مشخص نیست که این امر تا چه اندازه جریان تحقق تاپی را سرعت می‌بخشد.

بسیاری از کارشناسان معتقدند که دکترین جدید آمریکا باعث تحقق و تسریع طرح تاپی نخواهد شد و آمریکا چنین هدفی را هم ندارد. پروژه خط لوله «ترانس خزر» نیز علیرغم لابی‌گری‌های سیاسی از طرف اتحادیه اروپا مانند سابق یک پروژه اسطوره‌ای باقی مانده که دلیل آن هم عدم جذابیت طرح برای آذربایجان و عدم توافق ایران و روسیه در رابطه با این طرح است. بدین ترتیب تحولات سیاسی و اقتصادی که در جهان در جریان است همچنان بر چشم انداز صادرات گاز طبیعی ترکمنستان و در نتیجه اقتصاد این کشور تاثیر منفی دارد.

به نظر می‌رسد وضعیت ژئوپلیتیک و کاهش قیمت منابع هیدروکربن، ترکمنستان را به سمت تنظیم و اصلاح اهداف توسعه اجتماعی-اقتصادی سوق می‌دهد و مقامات ترکمن براساس این واقعیت‌ها در صدد اصلاح وضعیت هستند.
عشق آباد با توجه به این واقعیت‌ها، طرح «برنامه رئیس جمهور ترکمنستان پیرامون توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور در سال‌های 2023-2018" را طراحی کرد. این طرح اخیرا در شورای ریش سفیدان مطرح شده است. ترکمنستان تلاش می‌کند که از طریق توسعه و گسترش صادرات الکتروانرژی به افغانستان، ترکیه و ایران و افزایش حجم پردازش گاز طبیعی در داخل کشور، خود را از این بحران خارج سازد.
بدین منظور در پالایشگاه‌های نفت ترکمن‌باشی و تأسیسات فناوری، گروه‌های "نائیپ" به تولید ال پی جی (گاز مایع) اقدام ورزیدند و دولت ترکمنستان در بهار سال 2017 از برگزاری مناقصه بین‌المللی پیرامون ساخت دو کارخانه تولید گاز مایع در ایستگاه "اوی لانلی" در استان تاشائوز هم مرز با ازبکستان خبر داد. ظرفیت کارخانه‌ها 70 هزار تن گاز مایع در سال و 24 هزار تن میعانات گازی است که سالانه 2 میلیارد متر مکعب گاز طبیعی را تصفیه می‌کند. برنامه فوق ساخت یک کارخانه با ظرفیت تولید 600 هزار تن بنزین با درجه خلوص A92 را در 7 سال آینده نیز در نظر دارد.

علاوه بر این طرح در نظر است که در استان بالکان مجتمع شیمیایی تولید پلی پروپیلین، پلی وینیل کراید، جوش شیرین، اسید هیدرو کلریک، و کلر مایع ساخته شود. در این راستا طبق برنامه‌ریزی‌ها در شهر گارابو گاز، در سال آینده کارخانه کاربامید با ظرفیت 1 میلیون و 155 هزار تن ساخته خواهد شد. برای انتقال محصولات این کارخانه به قزاقستان و دیگر کشورهای منطقه در سال آینده ساخت یک پل جدید بر روی خلیجی که بخشی از مسیر ترکمن‌باشی-گارابوگاز-قزاقستان است آغاز می‌شود.

در سال‌های 2016-2013 در ترکمنستان 6 نیروگاه جدید توربین گاز راه‌اندازی شد. در نتیجه، در حال حاضر، تعداد این نیروگاه‌ها در کشور به 13 عدد رسیده است که در بین آنها 14 توربین بخار و 32 واحد توربین گازی برق تولید می‌کنند. در نظر است که در آینده نزدیک 8 نیروگاه دیگر نیز ساخته شود. که بدین ترتیب ترکمنستان می‌تواند صادرات برق به سه کشور فوق الذکر و همچنین قزاقستان، ارمنستان و ازبکستان و از طریق ازبکستان به تاجیکستان را افزایش دهد.
در این برنامه همچنین بیانیه اخیر مربوط به اتمام آماده‌سازی شبکه برق ازبکستان برای انتقال برق از ترکمنستان حائز اهمیت بوده و تاشکند به محض عقد قرارداد پیرامون تحویل برق به دیگر کشورهای منطقه، از این خطوط استفاده خواهد کرد و به ترانزیت خواهد پرداخت.

لازم به ذکر است که تغییر قدرت در ازبکستان و مذاکرات صورت گرفته در عشق‌آباد بین دو رهبر شرایط را برای پویایی مثبت روابط دوجانبه ایجاد کرده است. با این حال پتانسیل توسعه همکاری‌های تجاری- اقتصادی به امکانات مالی دو کشور محدود می‌شود. ضمن اینکه تلاش برای عادی سازی روابط در سطح سیاسی هم چنان ادامه دارد که عنصری مهم در ثبات منطقه است.

علاوه بر این، امضای قرار داد همکاری‌های استراتژیک میان عشق‌آباد و تاشکند این امکان را می‌دهد تا سیاست منسجم‌تری در رابطه با افغانستان بکار گرفته شود و شرایط برای روابط مستقیم بین مناطق و حل و فصل اختلافات موجود در استفاده از منابع آبی فرامرزی ایجاد شود. با این حال توسعه روابط ازبکستان و ترکمنستان دارای محدودیت‌هایی نیز هست و نباید فراموش کرد که با افزایش حجم تولید گاز طبیعی در ازبکستان، این کشور می‌تواند رقیبی برای ترکمنستان در تحویل سوخت به چین باشد. البته این موضوع رشد همکاری‌های دو جانبه را محدود نمی‌کند.

ترکمنستان برای ازبکستان، یک کشور ترانزیتی مهم به ویژه در مسیر "ازبکستان- ترکمنستان- دریای خزر قفقاز" با دسترسی به بنادر دریای سیاه ترکیه، گرجستان و رومانی است. پروژه کریدور حمل و نقل "ازبکستان- ترکمنستان- ایران- عمان" نیز وجود دارد. بنابراین، رشد روابط ترکمنستان و ازبکستان دارای چشم انداز بسیار مهمی است.
ولی در سال‌های اخیر شاهد آن هستیم که روابط دو جانبه بین قزاقستان و ترکمنستان کمی متوقف شده است. و هیچ ایده خاصی برای بهبود آن وجود ندارد. علی رغم اینکه بین دو کشور مسائل غیر قابل حلی وجود ندارد، اولین سفر بردی محمداف به آستانه در ماه آوریل و امضای قرارداد مربوط به همکاریه‌ای استراتژیک توسعه دهنده این روابط نبود. قزاقستان می‌تواند به مروز زمان به رقیبی برای ترکمنستان در صادرات گاز طبیعی در مسیر "ترکمنستان- ازبکستان- قزاقستان –چین" تبدیل شود. لازم به ذکر است که قزاقستان با چین قراردادی مبنی بر آغاز تحویل 5 میلیارد متر مکعب گاز طبیعی در سال به چین از 15 اکتبر امضا کرده است.

با این وجود راه اندازی راه آهن "قزاقستان- ترکمنستان- ایران" چشم‌اندازهای توسعه همکاری‌های تجاری – اقتصادی و پتانسیل ترانزیت ترکمنستان را افزایش داده و دسترسی مستقیم این کشور به خلیج فارس را ممکن می‌سازد. علاوه بر این ترکمنستان می‌تواند به شریکی تبدیل شود که ازبکستان و قزاقستان می‌توانند در قلمروی این کشور (بدون ضرورتا رقابت با یکدیگر) همکاری مفید برای سه طرف را افزایش دهند.